Артериал гипертензия, сабабларб диагностика ва даволаш
Артериал гипертензия – артериал босимнинг (АБ) бир текис ва муттасил кўтарилиши билан изоҳланувчи ҳолат. Симоб устунининг 140 дан баланд систолик (юқори) ва 90 мм дан қуйи диастолик (қуйи) босимидан иборат. Ташхис АБ нинг камида уч ўлчамли натижасида қўйилади.
Ўлчамлар турли вақтда тинч ҳолатдаги пайтда ўлчанади, бунда бемор АБга таъсир қилувчи озиқ-овқат ва дори истеъмол қилмаслиги керак.
Тахминан 5 % ҳолларда иккиламчи артериал гипертензия учрайди – бу билан АБ айрим касалликлар аломати бўлиши эҳтимол тутилган ҳолатдир. Биринчи галда бу буйрак касалликлари ва буйрак артериялари шикастланишидир. Бундан ташқари артериал гипертензия қалқонсимон без ва буйрак усти касалликларида келиб чиқиши мумкин. Бунда АБ ошишини келтириб чиқарувчи гормонлар ишлаб чиқариш кучаяди. Касаллик сабабларини шифокор аниқлаши шарт, сабабларни тўғри аниқлаш эса тегишли муолажа тайинлаш учун зарур. Бироқ босим ошишига олиб келиши мумкин бўлган бошқа аломатлар бўлмаганда, бирламчи артериал гипертензия ҳақида гапирилади.
Бирламчи артериал гипертензия нима? Гипертоник касаллик, оддий тилда «гипертония» барча АБ кўтарилиш ҳолатларининг 95 % дан кўпроғини ташкил этади. У одатда 30 билан 60 ёшли беморлар ўртасида кузатилади. Бу сурункали касаллик бўлиб, гоҳ тузалиб, гоҳ ёмонлашиб тураверади.
Гипертоник касалликнинг асосий хавфли омиллари асосан қуйидагилардир:
- сурункали қаттиқ ҳаяжон (стресс);
- ош тузини кўп истеъмол қилиш;
- чекиш;
- алкоголли ичимликларга ружу қўйиш;
- гиперхолестеринемия (қонда холестерин даражасининг ошиши);
- вазн ортиши, семириб кетиш.
Артериал гипертензия юрак, бош мия, буйрак ва бошқа аъзоларга зарарли таъсир кўрсатади, атеросклероз, юрак нуқсонлари касаллигининг ривожланишида хавфли омил бўлиб, инсульт, миокард инфаркт, сурункали юрак нуқсонларининг асосий сабабларидан бири бўлиб ҳисобланади.
Касаллик аломатлари
Қон босимини кўтарилиши кўпинча типик симптомлар билан кечади. Қўйида улардан енг кўп учрайдиганлари санаб ўтилган.
- Симоб устунининг 140 ва 90 дан юқори артериал босим.
Бош оғриғи – қон босими ошишидан пайдо бўладиган энг кўп учрайдиган аломат. У бош мия томирлари спазмаси билан боғлиқ. - Гоҳо бемор бош айланиши, қулоқ шанғиллаши (ғувиллаган ё жаранглаган товуш), кўз олдида учқунлар пайдо бўлиши, кўзнинг хиралашишидан безовта бўлади.
- Нафас қисиши, шунингдек, кўкракда оғриқ юзага келиши мумкин (томир спазмаси туфайли юрак мушагида қон айланиши бузилади).
- Гипертоник криз – артериал гипертензиянинг одатдаги гипотензив дорилар билан тузатиб бўлмайдиган оғир хуружи, мия (инсульт) ва юрак (миокард инфаркти) томирлари томонидан асоратлар ривожланади ва хавф кескин тус олади
Шифокорга қачон мурожаат қилиш керак?
Бундай ҳолларда гипертония аломатлари пайдо бўлиши билан ташхисни аниқлаш учун шифокорга мурожаат қилиш лозим. Одатдаги дорилар билан тузалмайдиган оғир ва чўзилиб кетган хуруж чоғида «тез ёрдам» чақириш зарур бўлади.
Касаллик диагностикаси
Юрак-томир тизимини чуқур текшириш қуйидагилардан иборат:
- артериал қон босимни ўлчаш;
- электрокардиография (шу жумладан, велоэргометрия);
- бош мия томирлари доплерографияси;
- реовазография ва ҳоказолар.
Артериал гипертензиядан келиб чиқувчи энг кўп учрайдиган касалликларни истисно қилиш учун шифокор қуйидаги қўшимча усулларни ҳам буюриши мумкин:
- буйракни ультратовуш билан текшириш;
- қалқонсимон без ва буйрак усти гормонларини текшириш;
- қонда холестерин миқдорини аниқлаш ва ҳоказолар.
Шифокорлар артериал гипертензиянинг уч даражасини ажратиб кўрсатадилар:
I даража – юқориги босим сим. уст. 140–159 мм, қуйиси эса 90–99 мм атрофида.
II даража – сим. уст. 160–179 ва 100–109 мм атрофида.
III даража – сим. уст. 180–110 мм дан юқори бўлса. Агарда юқориги (систолик) ва қуйи (диастолик) АБ турли категорияларда жойлашган бўлса, баҳо анча юқори категорияда берилади.
Касалликни даволаш
Гипертония ривожланиши хавфининг барча омилларига қилинган қарши ҳаракатлар чекиш, алкоголли ичимликларни суиистеъмол қилишдан воз кечиш, тананинг ортиқча вазнини бартараф этиш, овқатланишни тўғри йўлга қўйишга қаратилиши шарт. Кўрсатиб ўтилган қоидаларга риоя қилиш чоғида АБ даражасини муътадиллаштирувчи махсус дорилар қўллашга зарурат туғилмайди.
Парҳез
Гипертония касаллигида танадаги ортиқча вазнни йўқотиш ва озиш, парҳез қилиш асосий мақсадлар ҳисобланали. Натрий истеъмолини чеклаш, алкоголь истеъмол қилишни бирдан тўхтатиш ва калийни ҳаддан ташқари кўп истеъмол қилиш – парҳез асосий талаблардандир. Айни вақтда овқатланиш атеросклеротик йўналиш касб этмоғи керак (Атеросклероз).
Тана вазнини пасайтириш учун ичилаётган дорилар миқдорини камайтириш ва ҳатто улардан вақтинча воз кечишга имкон беради. Камида 4,5–5 кг га озганда тана вазнининг камайиши учун самара бериши мумкин.
Натрий манбаи сифатида ош тузини кунига 4–6 гр гача истеъмол қилишни камайтириш кам тузли овқатлар пишириш ва тузга бой маҳсулотларни иложи борича чеклаш ҳисобига амалга оширилади. Пишлоқ, колбаса (қайнатилгани ва дудлангани), тузланган ва дудланган балиқ, тўғралган карам, консервалар ва ҳоказоларни истеъмол қилишни чеклаш тавсия этилади. Кам тузли овқатга маза киритиш учун кўкат, пиёз, саримсоқпиёз, турли хил пишириқлар, тамат шарбати, лимон кислотаси, сирка, шунингдек, туз ўрнини босувчи турли маҳсулотлардан фойдаланиш мумкин. Натрийни кўтаролмайдиган беморларда бу хил тавсиялар 5–7 кундан кейин АБни сим. уст да 4–6 мм га пасайтириш имконини беради, гоҳо эса шундай парҳезга 2–3 ва ундан ортиқ ҳафта давомида риоя қилинса, катта одамларда, семириш хасталикларида натрийни чеклаш айниқса самарали кечади. Бироқ овқатни ҳаддан ташқари, қатъий ва узоқ муддат чеклаш яхши эмас, чунки натрий организм учун бебаҳо моддалардан ҳисобланади. Калий бадандан натрий ва суюқликни чиқариб ташлашга
имкон беради. Янги ва қуруқ мевалар, дуккаклилар, ёнғоқлар, денгиз карами, картошка ва бинобарин, улардан қилинган таомлар калийга бойдир. Бу маҳсулотларни катта миқдорда истеъмол қилганда ош тузи истеъмолини ошириш мумкин. Баъзан пешоб ҳайдаш учун дори истеъмол қилганда юзага келувчикалий тақчиллигини даволаш учун ҳам у етарли миқдорда бўлиши зарур. Алкоголли ичимликларининг кундалик истеъмолини кескин чеклашда гипертонияда инсульт келтириб чиқаришга қодир (мияга қон қуйилиши) алкоголни кўп миқдорда бирданига истеъмол қилиш ярамайди.
Замонавий тажрибаларга кўра, чой ва қора қаҳвани истеъмол қилиш мумкин, аммо улар ҳам меъёри билан ичилиши керак.
Қон босими кўтарилганда қўлланиладиган Дорилар
Дори воситалари. АБни меъёрлаштирувчи дорилар (гипотензив дорилар) фақат шифокор тавсияси ва унинг назорати остида ичилиши зарур. Бунда гипотензив дориларни муттасил ичиб юриш ва АБ даражасини ҳар куни назорат қилиб бориш самарали муолажанинг мажбурий шартлари ҳисобланади.
Пешоб ҳайдовчи (диуретиклар), бета–адреноблокаторлар, кальций йўллари блокаторлари (кальций антогонистлари), ангиотензинга айлантирувчи фермен ингибиторлари (АПФ) ингибиторлари), ангиотензин рецепторлари блокаторлари ва аралаш дориларни шифокорлар энг кўп миқдорда ичишни тавсия қиладилар.
Ичиладиган дорилар (ҳапдорилар, капсулалар)
- Диуретиклар
- Бета–адреноблокаторлар
- Кальций антогонистлари
- АПФ ингибиторлари
- Ангиотензин рецепторлари блокаторлари
Россия тиббиёт фанлари академиияси мутахассислари артериал гипертензияга учраган беморларни изчил (босқичма-босқич) препаратларни ичиш йўли билан қуйидагидек тарзда даволашни тавсия этадилар:
- Битта дори буюришади диуретик, бета–адреноблокатор, кальций антагонист ёки ЛПФ ингибатори.
- Муолажа самарали бўлмаса, бошқа гуруҳдаги иккинчи дорини қўшадилар, биринчи дори миқдорини оширадилар ёки уни бошқаси билан алмаштирадилар.
- Икки дори билан муолажа самара бермаса, бошқа гуруҳдаги учинчи дорини берадилар ёки иккинчи дорини алмаштирадилар.
- Муолажанинг учинчи босқичи ҳам самара бермаса, бемор иккинчи бор яна қўшимча (касалхона шароитида) назоратдан ўтказилади.