O‘n ikki barmoqli ichak yarasi

O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi (O‘BIYAK) surunkali qaytalanuvchi kasallik bo‘lib, qo‘zish va remissiya davrlari bilan almashinib turadi. Asosiy belgisi qorin soxasida surunkali og’riqlar va ovqat hazm qilish buzilishi. Uning asosiy morfologik belgisi o‘n ikki barmoqli ichakda yara hosil bo‘lishidir.

Kasallik sabablari va tarqanligi

Tarqalganlik

Rossiya hududida katta yoshdagi aholining 5-10 foizi ushbu kasallikdan aziyat chekadi. Asosan 50 yoshgacha bo‘lgan erkaklar kasallanadi.^[2] Kasallik hayot davomida erkaklarning 11-14% va ayollarning 8-11% da paydo bo‘lishi mumkin degan fikrlar bor.^[7]

Xavf omillari

O‘n ikki varmoqli ichak yara kasalligi turli sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin. Ko‘pincha bu kasallikning rivojlanishiga quyidagi omillar sabab bo‘ladi:

• Nasliy moyillik – oshqozon shirasining xlorid kislotasini ishlab chiqaradigan qoplovchi hujayralar massasining genetik jihatdan ortishi, bu hujayralarning gastringa (ovqat hazm qilishda ishtirok etadigan gormon) yuqori sezuvchanligi, pepsinogen-1 miqdorining ko‘payishi, oshqozon motorikasining buzilishi va boshqalar;
• Neyropsixik omillar – asab tizimi tomonidan oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichakning motor funksiyasini tartibga solishdagi nomutanosiblik, bu esa agressiv oshqozon sjirasini o’n ikki barmoqli bo‘shlig‘iga tushishiga keladi;
• Alimentar omillar – parhezdagi xatolar (achchiq va dag‘al ovqatlarni tez-tez iste’mol qilish, kofeinli ichimliklarga haddan tashqari berilib ketish);
• Zararli odatlar – spirtli ichimliklarni me’yoridan ortiq iste’mol qilish, chekish;
• NYAQDlarni nazoratsiz qabul qilish – O’n ikki barmoqli ichak shilliq to‘sig‘ining yupqalashishi va himoya xususiyatlarining pasayishi;
• Helicobacter pylori – infeksiyasi o‘n ikki barmoqli ichak shilliq qavatida yallig‘lanishli o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi, bu esa tajovuzkor omillarga sezuvchanlikning oshishiga olib keladi.

Hozirgi vaqtda kasallikning eng muhim sabablari Helicobacter pylori infeksiyasi va irsiy moyillik hisoblanadi. Shuni ta’kidlash joizki, kasallikning o‘zi emas, balki uning rivojlanishiga moyil bo‘lgan omillar nasl suradi.

Ikkinchi muhim sabab oshqozon-ichak traktiga ta’sir qiluvchi dori vositalarini, xususan antikoagulyantlar va nosteroid yallig‘lanishga qarshi dori vositalarini (aspirin, diklofenak, ketorolak, ibuprofen va boshqalar) qabul qilishdir.

Siz shunga o‘xshash alomatlar aniqlansa, shifokor bilan maslahatlashing. O‘z-o‘zini davolash bilan shug‘ullanmang – bu sog‘lig‘ingiz uchun xavfli!

O‘n ikki barmoqli ichak yarasi belgilari

O‘n ikki barmoqli ichak yarasining yetakchi simptomlari – og‘riq, dispepsiya (ovqat hazm qilishning buzilishi), asteniya va qon ketish (asoratlar rivojlanganda).

Og‘riq sindromi

O‘n ikki barmoq ichak yarasidagi og‘riqlar odatda ovqatlanish bilan bog‘liq: ular ovqatlanishdan 0,5-1 soat o‘tgach (erta og‘riqlar) ham, ovqatlanishdan 1,5-2 soat o‘tgach (kech og‘riqlar) ham paydo bo‘lishi mumkin. Shuningdek, «och» og‘riqlar (ovqat iste’mol qilgandan so‘ng o‘tadigan och qoringa og‘riqli hislar) va ularga o‘xshash «tungi» og‘riqlar ham xosdir. Pilorik kanal va o‘n ikki barmoqli ichak piyozchasi yaralarida odatda kech og‘riqlar kuzatiladi (ovqatdan 2-3 soat o‘tgach) ^[7].

Bemorlar og‘riq sezgilarini asta-sekin kuchayishi yoki pasayishi bilan kechadiga simillovchi yoki sanchuvchi xarakterli deb ta’riflaydilar. Odatda, og‘riqlar doimiy xarakterga ega bo‘lib, ovqat, shuningdek, antisekretor va/yoki antatsid dorilar qabul qilingandan keyin yo‘qoladi yoki kuchsizlashadi.

Shuningdek, og‘riqning mavsumiy tabiati ham qayd etiladi, bu yara kasalligining kechish davrlariga – remissiya va kuchayish fazalariga to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha qo‘zg‘alish bahor va kuzda paydo bo‘ladi va uch haftadan olti haftagacha davom etadi, shundan so‘ng remissiya davri bilan almashadi.

Yaralarning bir qismi (ba’zi manbalarga ko‘ra, 25% gacha) umuman og‘riq sindromisiz – «soqov yaralar» deb ataladi.

Og‘riq sezgilari ko‘pincha epigastral sohada joylashadi, lekin o‘ng qovurg‘a osti sohasiga ham tarqalishi mumkin. Og‘riq sindromi yara piyozcha va pilori sohasida joylashganda (oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak o‘rtasidagi o‘tish joyida) eng aniq namoyon bo‘ladi.

Bemorlar o‘z organizmiga quloq solishi kerak va uzoq davom etadigan og‘riq sindromida (3-4 haftadan ortiq), og‘riq xurujlarining mavsumiyligi va ularning ovqatlanish bilan bog‘liqligida, albatta, shifokorga murojaat qilishlari kerak.

Dispepsiya sindromi

Dispepsiya hazm buzilishlari bilan bog‘liq bo‘lgan butun bir simptomlar guruhi bilan namoyon bo‘ladi. Ular ham ovqatlanish bilan bog‘liq bo‘lib, mavsumiy va davriy xarakterga ega (ko‘pincha kasallik zo‘rayganda uchraydi).

Asosan quyidagi ko‘rinishlar uchraydi (ularning chastotasi pasayishi bo‘yicha joylashgan):

• jig‘ildon qaynashi (60-80% bemorlarda uchraydi);
• nordon kekirish;
• ko‘ngil aynishi;
• qusish;
• qabziyat

Ba’zida dispepsiya belgilari og‘riq sindromidan ustun keladi.

Qusishdan keyin yengillashishi mumkin, shuning uchun bemorlar ba’zan uni ataylab chaqirishadi. Ammo bunday qusish nisbatan kam uchraydi. ^[7]

Astenik sindrom

Asteniya tez charchash, yomon kayfiyat, ozgina vazn yo‘qotish bilan namoyon bo‘ladi: ishtahaning oshishiga qaramay, bemorlar og‘riqning kuchayishidan qo‘rqib, o‘zlarini ovqatdan cheklashga harakat qilishadi.

Qon ketishi

Yaradan qon ketishi yara kasalligining asoratlari qatoriga kirsa-da, ba’zan u o‘n ikki barmoq ichak yara nuqsoni mavjudligining birinchi va yagona belgisi bo‘lishi mumkin. Yangi va/yoki o‘zgargan qon aralashmasi bilan «qahva quyqasi» ko‘rinishidagi qusish yoki qora rangli, qatronni eslatuvchi, o‘tkir yoqimsiz hidli najas – melena bilan namoyon bo‘ladi.

Ushbu alomat mavjud bo‘lsa, darhol tibbiy yordamga murojaat qilish kerak. Chunki aynan shu asorat yara kasalligida eng ko‘p o‘limga olib keladi. Uni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi!

Yaraning kuchayishi

Yara kasalligi qo‘zigandagi dastlabki belgilar: og‘riq, dispepsiya (ovqat hazm qilishning buzilishi), asteniya va asoratli kechishida qon ketish. Xurujlar chastotasi surunkali kechganda: yiliga 1-2 marta, odatda bahor va kuzda.

O‘n ikki barmoqli ichak yarasi patogenezi

O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi patogenezi asosida agressiya omillari va o‘n ikki barmoqli ichak shilliq qavatining himoya xususiyatlari o‘rtasidagi nomutanosiblik yotadi. Bu fakt H. Shay va D.C.H Sun tomonidan taklif qilingan «tarozi»ni yaqqol ko‘rsatib beradi^[1]. O‘IBI yarasi rivojlanadimi yoki yo‘qmi, qaysi idish og‘irroq bo‘lishiga bog‘liq – «tajovuz» yoki «himoya.»

Asosiy tajovuzkorlik omillari quyidagilardir:

• xlorid kislota va uning giperproduksiyasi;
• pepsinogen va pepsin;
• qoplama hujayralar hajmining ko‘payishi;
• gastrin giperproduksiyasi;
• oshqozon va o‘n ikki barmoq ichakdan evakuatsiya qilishning buzilishi;
• Helicobacter pylori infeksiyasi;
• zaharli moddalar (chekish, alkogol, dorilar).

Ularga qarshi himoya omillari:

• himoya shilimshig‘ini ishlab chiqarish va uning sifatli tarkibi;
• bikarbonatlar sekretsiyasi;
• shilliq qavat epiteliy hujayralarining regenerator faolligi;
• shilliq qavatning yetarli darajada qon bilan ta’minlanishi;
• ichak devorida prostaglandinlarning yetarli miqdorda bo‘lishi (NYAQV qabul qilinganda kamayadi).

Agressiya omillariga past qarshilik ko‘rsatish, odatda, nasliy xususiyatga ega. Shilliq qavatga uzoq vaqt davomida agressiv muhit (xlorid kislota va pepsinning to‘g‘ridan-to‘g‘ri yemiruvchi ta’siri) ta’sir qilganda, past himoya va tiklanish qobiliyatiga ega bo‘lgan shilliq to‘siqning, keyin esa shilliq qavatning mahalliy yemirilishi sodir bo‘ladi va dastlab yuza nuqson hosil bo‘ladi. So‘ngra ichak devorining shilliq osti va mushak qatlamigacha yemirilib, yara hosil bo‘ladi, asoratlar (penetratsiya yoki perforatsiya) bo‘lganda esa ichak devorining barcha qatlamlari yemiriladi. Yarali nekroz zonasiga yirik qon tomir tushib qolsa, yara qon ketishi bilan asoratlanadi.

Shilliq qavatning himoya va tiklanish qobiliyatini pasaytiradigan barcha omillar orasida quyidagilar yetakchi rol o‘ynaydi:

• kislota-ishqor muvozanatini saqlaydigan va agressiv tarkibning epiteliy bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa qilishiga yo‘l qo‘ymaydigan shilliq to‘siq va bikarbonat buferining qalinligi va sifatini pasaytirish;
• shilliq qavatning regeneratsiya qobiliyatining pasayishi;
• qon oqimining buzilishi;
• YAQNDVni uzoq muddat qabul qilish;
• Helicobacter pylori infeksiyasi.

Shilliq qavatda yarali nuqson hosil bo‘lgandan so‘ng, haddan tashqari tajovuzkorlik va shikastlanishga javoban himoya va regeneratsiya omillari faollasha boshlaydi. Mahalliy yallig‘lanish reaksiyasi boshlanib, qon oqimi kuchayadi, yara nuqsoni chetlaridagi shilliq pardada leykotsitar infiltratsiya paydo bo‘ladi. Yaraning tubi fibrin bilan qoplanadi, fibrin ichak devorini kislota va pepsin ta’sirida shikastlanishdan saqlaydi. Yaraning chetlarida shilliq qavat epiteliysi hujayralarining bo‘linish qobiliyati oshadi va asta-sekin yara nuqsonining epitelizatsiyasi sodir bo‘ladi (chetlaridan markazga).

O‘sayotgan yangi shilliq qavat epiteliysi markazga yig‘ilganda yara nuqsoni o‘rnida chandiq hosil bo‘ladi.

Yara o‘rnida hosil bo‘lgan chandiq sohasida shilliq parda endi to‘liq emas. Funksional hujayralarning bir qismi biriktiruvchi to‘qima hujayralari bilan almashinadi va o‘zining himoya funksiyasini to‘liq bajara olmaydi, shuningdek, tez tiklana olmaydi. Shuning uchun «tajovuz» omillari «himoya» omillaridan keyingi ustunligida shilliq qavatda yarali nuqsonning qayta shakllanishi sodir bo‘ladi. Surunkali qaytalanuvchi yaralarda shilliq qavat nuqsonlari, odatda, o‘sha joyda hosil bo‘ladi. Shunday qilib, remissiya davri qo‘zish davri bilan almashinadi.

O‘n ikki barmoqli ichak yarasining tasnifi va rivojlanish bosqichlari

Hozirgi vaqtda o‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligining umumiy qabul qilingan tasnifi mavjud emas. Biroq, klinik amaliyotda bu kasallikni quyidagi mezonlar bo‘yicha farqlash qabul qilingan:

Klinik shakliga ko‘ra:

• o‘tkir;
• surunkali.

Lokalizatsiyasiga ko‘ra:

• o‘n ikki barmoq ichak (O‘IBІ) bulbar qismi yaralar;
• postbulbar (bulbar qismdan keyingi) yaralar.

Helicobacter pylori infeksiyasi bilan bog‘liqligiga ko‘ra:

• Helicobacter pylori bilan bog‘liq bulbar qism yarasi;
• idiopatik yara — Helicobacter pylori infeksiyasi aniqlanmagan holda.

Kasallik xususiyatiga ko‘ra:

• birlamchi yara — mustaqil kasallik sifatida;
• ikkilamchi yara — boshqa kasalliklar oqibatida (stress, dorilar, surunkali kasalliklar va endokrin patologiyalar).

O‘lchamiga ko‘ra:

• kichik — ≤ 0,5 sm;
• o‘rtacha — 0,6–1,9 sm;
• katta — 2,0–3,0 sm;
• gigant — > 3,0 sm.

Asoratlar mavjudligiga ko‘ra:

• asoratsiz;
• qon ketishi bilan;
• perforatsiya (teshilish) bilan;
• penetratsiya (yaraning atrof to‘qimalarga o‘tishi) bilan;
• chandiqli stenoz bilan.

O‘n ikki barmoq ichakning surunkali yara kasalligi kechishida bir necha bosqichlar farqlanadi. Asosiylariga quyidagilar kiradi:

• qo‘zish davri – o‘tkir yara;
• chandiqlanish davri – yara bitish va chandiqlanish fazasida;
• remissiya davri – yara kasalligi (yara nuqsoni) ning klinik va endoskopik ko‘rinishlari yo‘qligi.

Endoskopiya (EGDS) o‘tkazilganda kasallikning o‘ziga xos belgilariga qarab, yara kasalligining bosqichlari quyidagicha ko‘rinadi:

1. O‘tkir fazasi – o‘lchami 1-2 mm dan bir necha sm gacha bo‘lgan dumaloq shakldagi yara, aniq chegaralari bilan, halqa shaklidagi yallig‘lanish o‘qi bilan ifodalangan, tubi fibrin bilan qoplangan, chetlaridan biri ko‘chgan, atrofidagi shilliq qavat giperemiyalangan;
2. Yallig‘lanishning so‘nish bosqichi – yallig‘lanish o‘chog‘i kamroq ifodalangan, chetlari aniq, shakli ovalsimon, tubi markazda fibrin bilan qoplangan, chetlarida yorqin qizil granulyatsiyalar paydo bo‘ladi, atrofidagi shilliq qavat giperemiyalangan, mayda radial burmalar mavjud;
3. Bitishning boshlanishi – yaraning chetlari tekislashadi, shakli cho‘zilgan yoki tirqishsimon bo‘lib qoladi, yallig‘lanish o‘qi differensiatsiyalanmaydi, yaraning tubi 2/3 qismi yangi epiteliy bilan qoplangan, markazida yupqa oq karash saqlanib qolgan, atrofidagi shilliq qavat kuchsiz giperemiyalangan, aniq radial burmalar mavjud;
4. Bitish – yara yoriq yoki yumaloq shaklda, o‘lchamlari sezilarli darajada kichraygan, yara cheti va tubi o‘rtasida qiyalik burchagi yo‘q, markazida oq qoplamali kichik joy joylashgan, atrofi pushti rangli shilliq qavat, burmalar konvergensiyasi kuzatiladi;
5. Yangi chandiq (qizil chandiq) – yara tubi butunlay yangi pushti epiteliy bilan qoplangan, karash yo‘q, yaqindan ko‘rilganda yangi shilliq qavatda ko‘plab mayda tomirlar ko‘rinadi;
6. Eski chandiq (oq chandiq) – yallig‘lanish o‘zgarishlari yo‘q, atrofidagi shilliq parda pushti rangda, chandiq oqish rangda.

O‘n ikki barmoqli ichak yarasining asoratlari

Yara kasalligi qo‘zish davrida qon ketishi, perforatsiya yoki penetratsiya bilan asoratlanishi mumkin. Chandiqlanish va remissiya bosqichida o‘n ikki barmoq ichakning chandiqli torayishi, hatto ichak tutilishi kabi asorat paydo bo‘lishi mumkin.

Qon ketishi

Yara nuqsoni zonasiga tushib qolgan yirik tomirlardan qon ketishi yara kasalligining eng ko‘p uchraydigan va dahshatli asorati hisoblanadi – 15-20% hollarda uchraydi. Ko‘pgina qon ketishlar yara o‘n ikki barmoq ichak piyozchasining oldingi devorida va postbulbar bo‘limlarda joylashganda rivojlanadi. Qusish paytida «qahva quyqasi» tipidagi o‘zgargan qonning chiqishi va/yoki «melena» tipidagi o‘zgargan najas (qora suyuq najas) bilan namoyon bo‘ladi. Klinik qon tahlilida qizil qon ko‘rsatkichlari o‘zgaradi: gemoglobin pasayadi, eritrotsitlar va gematokrit darajasi pasayadi. Intensiv bo‘lmagan qon ketishlar yashirin qonga najasning ijobiy natijasini berishi mumkin. Ushbu turdagi asoratlar shoshilinch endoskopik yoki jarrohlik yordamini talab qiladi^[2][5].

Perforatsiya

Ushbu asorat yara nuqsoni joyida o‘n ikki barmoq ichak devori butunligining buzilishidir. U yaraning devor ichkarisiga tarqalishida paydo bo‘ladi. Shunday qilib, ichak bo‘shlig‘ini qorin bo‘shlig‘i bilan tutashtiruvchi teshik hosil bo‘ladi. Uning paydo bo‘lishi o‘tkir paydo bo‘lgan «xanjar og‘rig‘i» va keyinchalik peritonit rivojlanishi bilan namoyon bo‘ladi (ichak tarkibining qorin bo‘shlig‘iga oqishi natijasida). 5-15% hollarda uchraydi. Jarrohlik davolashni talab qiladi^[2][5].

Penetratsiya

Yara nuqsoni joyida o‘n ikki barmoqli ichak devori yemirilganda va u yaqin atrofdagi a’zo bilan birikkanda, ushbu a’zo to‘qimalarining yemirilishi sodir bo‘ladi. Boshqacha aytganda, yara qo‘shni to‘qimalarga kiradi. Penetratsiya ko‘pincha me’da osti bezi, kichik charvi, jigar, o‘t pufagi va o‘t yo‘llari sistemasiga tarqaladi.

Ushbu asoratda og‘riqlar ovqatlanish bilan bog‘liqligini yo‘qotadi va yanada intensiv va doimiy bo‘lib qoladi. Qon tahlilida yallig‘lanish o‘zgarishlari sodir bo‘ladi. Bunday asorat jarrohlik yo‘li bilan bartaraf etiladi.

Stenoz

O‘n ikki barmoqli ichak devorining qo‘pol chandiqli o‘zgarishlari shakllanishi bilan ichak bo‘shlig‘ining torayishi va keyinchalik to‘liq yopilishi kuzatiladi. Bu oshqozonning tarkibiy qismlar bilan to‘lib ketishiga va natijada qusishga olib keladi. Bunda najas bo‘lmaydi – yuqori ichak tutilishi klinikasi rivojlanadi.

Malignatsiya – xavfsiz hujayralarning xavfli saraton hujayralarga aylanishi – oshqozon yarasidan farqli o‘laroq, o‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi uchun xos emas.

O‘n ikki barmoqli ichak yarasi diagnostikasi

Kasallik alomatlari bo‘lganda qaysi shifokorga murojaat qilish kerak?

O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligiga shubha bo‘lsa, terapevt va/yoki gastroenterologga murojaat qilish kerak. Asoratlar rivojlangan taqdirda, jarroh maslahati kerak bo‘ladi.

«O‘IBI yara kasalligi» tashxisini qo‘yish anamnez yig‘ish, kasallikka irsiy moyillikni baholash, klinik ko‘rinish va instrumental tekshiruv usullariga asoslanadi.

Majburiy tekshiruvlarga quyidagilar kiradi:^[6]

• EGDS (VEGDS yoki FGDS) – yara kasalligini tashxislashning «oltin» standarti;
• Helicobacter pylori infeksiyasini aniqlash muhim tadqiqot hisoblanadi, chunki bu infeksiyaning mavjudligi davolash taktikasi va prognozni tubdan o‘zgartiradi;
• RN-metriya – oshqozonning kislota hosil qilish funksiyasini aniqlash uchun;
• qonning klinik tahlili – yara kasalligining asoratlarini shubha ostiga olish va ularni yengil kechishida farqlashga yordam beradi.

Yashirin qonga najas tahlilini topshirish shart emas, chunki u davolash taktikasiga keskin ta’sir ko‘rsatmaydi. U EGDS o‘tkazish kerakmi yoki yo‘qligini aniqlash uchun skrining paytida tayinlanadi.

Yordamchi usullarga quyidagilar kiradi:

• kontrastli rentgenografiya – yara kasalligining asoratlariga (penetratsiya, perforatsiya, stenoz bilan O‘BI chandiqli deformatsiyasi) yoki postbulbar bo‘limlarda yaraning joylashishiga shubha qilinganda qo‘llaniladi;
• gastrin va paratgormon miqdorini aniqlash – tez-tez qaytalanuvchi yaralarda (bir yilda ikkitadan ortiq xuruj) kasallik sababini aniqlash uchun o‘tkaziladi. Yara kasalligi bilan og‘rigan ko‘pchilik bemorlarda pentagastrin ta’sirida me’da shirasi sekretsiyasining kuchayishiga javoban kislota sekretsiyasi kuchayadi. Ko‘pincha Zollinger-Ellison sindromi (gastrin ishlab chiqaradigan o‘simta natijasi) bo‘lgan bemorlarda sezilarli kislota gipersekretsiyasi kuzatiladi va odatda o‘n ikki barmoqli ichakning ko‘plab yaralari mavjud.^[5]

EGDS haqida bir necha so‘z

Ushbu turdagi tadqiqot ko‘plab afsonalar va xurofotlar bilan to‘lib-toshgan. Endoskop halqum, qizilo‘ngach, oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak orqali o‘tkazilganda odam aslida qanday his-tuyg‘ularni boshdan kechiradi:

• ko‘ngil aynish hissi va qusish refleksi, shpatel yoki qoshiq dastasi yordamida tomoqni ko‘zdan kechirishdagi hislarga o‘xshash (O‘RKda oddiy ko‘zdan kechirish);
• tomog‘ingizda tiqilib qolgan luqma hissi (xuddi biror narsani yomon chaynab, yutib yubormoqchi bo‘lgandek). Kamdan kam hollarda og‘riqli bo‘lishi mumkin;
• oshqozonni havo bilan to‘ldirishda qorinning kengayishi, shishishi va og‘irligi;
• endoskop bilan manipulyatsiya qilishda qorin ichida harakat yoki qimirlash sezgisi;
• ba’zan havo yetishmaslik hissi paydo bo‘ladi, ko‘pincha subyektiv xarakterda bo‘ladi (chunki nafas yo‘llarini endoskop bekitmaydi).

EGDS o‘tkazilganda boshqa hech qanday sezgilar paydo bo‘lmaydi. Ularning kuchi va ifodalanishi qat’iy individual bo‘lib, ko‘plab omillarga bog‘liq. Ammo o‘zingizni to‘g‘ri tutsangiz, tibbiy xodimlarning maslahatlariga quloq solsangiz va tadqiqotga yaxshi tayyorgarlik ko‘rsangiz, muolaja minimal vaqt va minimal noxush his-tuyg‘ular bilan o‘tadi.

EGDS paytida o‘zingizni qanday tutishingiz kerak:

1. Tadqiqotga yaxshilab tayyorlaning. Muolaja qat’iy ravishda och qoringa o‘tkaziladi, oxirgi ovqatlanish tekshiruvdan 6-8 soat oldin bo‘lishi mumkin. Bu endoskopistga shilliq qavatning butun yuzasini iloji boricha tezroq tekshirish va undagi eng kichik o‘zgarishlarni ham aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, bu qusish refleksi va ko‘ngil aynishini kamaytirishga yordam beradi.
2. Endoskopni og‘iz va halqum orqali o‘tkazayotganda, tilingiz bilan unga tegmaslikka harakat qiling. Aks holda, bu endoskopni o‘tkazishni qiyinlashtiradi (zamonaviy apparatlar juda moslashuvchan) va qusish refleksini oshiradi, chunki qusish retseptorlarining bir qismi tilning ildizida joylashgan.
3. Og‘iz bilan chuqur va bir tekis nafas olishga harakat qiling, qotib qolmang va nafas olishni to‘xtatmang. Chuqur va bir tekisda nafas olish va chiqarish tinchlantiradi va qisman ko‘ngil aynishini kamaytiradi. Yaxshisi, darhol og‘iz bilan nafas olish kerak, chunki tekshirish paytida nafas olishni o‘zgartirish qiyin, burun orqali nafas olishda esa shilliq qavatning reflektor shishishi va shilliq ajralishi sodir bo‘ladi, natijada burun tiqilib qoladi va nafas olish qiyinlashadi.
4. Qorningizni mahkam quchoqlang, qo‘llaringizni silkitmang. Bu nafas olishga e’tiborni jamlashga yordam beradi va endoskopistga qo‘llari bilan xalaqit bermaydi.
5. Endoskop o‘tkazishga qarshilik qilmaslikka va tibbiy xodimlarga xalaqit bermaslikka harakat qiling. Bu bilan siz muolaja vaqtini sezilarli darajada qisqartirasiz. Shuningdek, kekirib havoni chiqarib yubormaslikka harakat qiling: bu holat insuflyatsiyaga ketadigan vaqtni, demak, butun muolajan vaqtini ham qisqartiradi.

EGDS o‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligini tashxislashning «oltin standarti» hisoblanadi, chunki uning yordamida yara shilliq qavat nuqsoni sifatida aniq ko‘rinadi (aniqlanish chastotasi 100% ga yaqin), kasallikning barcha bosqichlarini kuzatish imkoniyati mavjud, biopsiya o‘tkazish, Helicobacter pylori infeksiyasini tashxislash va kislotalik darajasini aniqlash mumkin. Qon ketish kabi asorat aniqlansa, endoskopik gemostaz o‘tkaziladi. Shuningdek, EGDS yordamida boshqa kasalliklarni ham aniqlash mumkin (onkologiya, poliplar, gastrit va boshqalar).

Agar bemor biroz chiday olmasa (tadqiqot odatda 3-6 daqiqa davom etadi) va o‘z qo‘rquvlarini yengishga qodir bo‘lmasa, unda EGDSni narkoz ostida (dori-darmonli uyquda) bajarish mumkin.

Ushbu tadqiqotni o‘tkazishdan bosh tortish noto‘g‘ri tashxis qo‘yish va noadekvat davolashni tayinlash xavfini oshiradi. Asoratlarni o‘z vaqtida aniqlamaslik esa bemor uchun o‘lim bilan tugashi mumkin.

O‘n ikki barmoqli ichak yarasini davolash

Oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak yarasini davolashda majburiy chora-tadbirlarga quyidagilar kiradi:

• avaylovchi parhezga rioya qilish (mexanik va kimyoviy avaylash);
• chekish, alkogol kabi tajovuzkorlik omillarini istisno etish;
• ba’zi dorilar (NYAQV, antikoagulyantlar) dozasini kamaytirish yoki cheklash.

Agar bemorlarga parhezga rioya qilish qiyin bo‘lsa, shifokorlar sog‘lom ovqatlanishning umumiy tamoyillariga rioya qilishni va kasallikning o‘tkir davrida 1-2 hafta davomida ortiqcha xlorid kislotasi va pepsinni ishlab chiqarishni rag‘batlantiradigan ovqatlarni iste’mol qilmaslikni tavsiya qiladilar: dag‘al kletchatka, to‘yimli baliq, go‘sht yoki qo‘ziqorin sho‘rvalari va sho‘rvalari, pomidor, konservalangan mahsulotlar va ziravorlarni iste’mol qilmaslik.

Dori-darmon bilan davolash

Dori-darmonlar bilan davolash xlorid kislota darajasini pasaytirishga, o‘n ikki barmoqli ichak shilliq qavatini himoya qilishga va regeneratsiyasini oshirishga qaratilgan. Kislotalilikni kamaytirish uchun davolashning «oltin» standarti sifatida proton pompasi ingibitorlari (PPI) va N2-gistaminoblokatorlar qo‘llaniladi^[6]. Shilliq qavatning himoya xususiyatlarini oshirish uchun o‘rovchi vositalar va antatsidlar qo‘llaniladi. Shilliq qavat regeneratsiyasini oshirish uchun vismut va sukralfat preparatlari qo‘llaniladi. Agar Helicobacter pylori infeksiyasi mavjud bo‘lsa, birinchi yoki keyingi liniyalarning eradikatsion terapiyasi amalga oshiriladi.^[6] Kamroq darajada quyidagilar qo‘llaniladi:

• me’da va ichakning motor-evakuator funksiyasini boshqaruvchi preparatlar – reflyukslar va pilorik sfinkter yetishmovchiligi bilan birga kechuvchi yara kasalligida buyuriladi;
• psixotrop preparatlar – kasallik juda uzoq davom etganda va psixosomatik komponent qo‘shilganda depressiya va stress omillarini bartaraf etish uchun qo‘llaniladi.

Asoratlar rivojlanganda endoskopik yoki jarrohlik davolash usullari qo‘llaniladi.

Jarrohlik yo‘li bilan davolash

Jarrohlik usullari quyidagi asoratlarni davolashga qaratilgan:

• perforatsiya – yara nuqsonini tikish yoki ichak va oshqozonning shikastlangan qismini olib tashlash va anastomoz qo‘yish;
• penetratsiya – shikastlangan to‘qimalar va ichakning bir qismini olib tashlash va anastomoz qo‘yish;
• chandiqli torayish – rezeksiya (qisman olib tashlash) qilinadi va anastomoz qo‘yiladi.

Endoskopik usullarga birinchi navbatda endoskopik gemostaz kiradi. Ushbu usul aksariyat hollarda yaradan qon ketishini to‘xtatish va uning qaytalanishini oldini olish imkonini beradi (to‘xtagan qon ketishida).^[4] Chandiqli stenoz va o‘n ikki barmoqli ichak bo‘shlig‘ining torayishida ba’zan stentlash qo‘llanilishi mumkin (bo‘shliq operatsiyasiga qarshi ko‘rsatmalarda).

Umuman, yara kasalligi qo‘ziganida yoki birinchi marta aniqlanganida dori-darmonlar bilan davolash kursi 1-2 oy davom etadi. Jarrohlik va endoskopik usullarga faqat tegishli asoratlar rivojlanganda murojaat qilinadi.

Xuruj paytida shoshilinch yordam

Shoshilinch yordam yara kasalligining asoratlarida (qon ketish, teshilish, o‘n ikki barmoq ichak bo‘shlig‘i stenozi) o‘tkaziladi. Ushbu asoratlar rivojlanganda, jarroh maslahati uchun klinikaga murojaat qilish kerak. Kuchli og‘riq sindromi, qon bosimining pasayishi, holsizlik va ichki qon ketishining boshqa belgilari bo‘lsa, shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish uchun tez yordam chaqirish kerak.

Og‘riq sindromini kamaytirish uchun shoshilinch yordam preparatlari sifatida alginatlar va antatsidlar va/yoki proton pompasi ingibitorlari (PPI) guruhidan tez ta’sir qiluvchi preparatlar – rabeprazol, ezomeprazol, pantoprazol, omeprazol qo‘llaniladi.

Yara kasalligi parhezi

O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligining kuchayish davrida taomlarni ezib tayyorlash usuli bilan yumshoq parhez qo‘llaniladi. Parhezning asosida quyidagi tamoyillar yotadi:

• Mexanik tejamkorlik tarkibida dag‘al kletchatka kam bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini tanlash, ovqatning oshqozonda qisqa vaqt qolishi va mahsulotlarga maxsus pazandalik ishlovi berish (qaynatish, bug‘da pishirish, ovqatni pyure holatiga keltirish) orqali ta’minlanadi.
• Kimyoviy himoya uglevodlar, vitaminlar, mikroelementlarning fiziologik me’yori fonida o‘simlik yog‘lari va hayvon oqsillari (tvorog, pishloq, tuxum, qaynatilgan go‘sht va baliq) miqdorining ko‘payishiga asoslangan, chunki yog‘lar oshqozon sekretsiyasini tormozlaydi, oqsillar esa xlorid kislotani faolsizlantiradi.
• Termik tejamkorlik oshqozon shilliq qavatini jarohatlaydigan juda sovuq va issiq taomlarni istisno qilish orqali erishiladi, issiq taomlarning optimal harorati +30-40 °C.
• Oshqozonning haddan tashqari cho‘zilishining oldini olish maqsadida bir vaqtning o‘zida iste’mol qilinadigan ovqat miqdorini cheklash: ovqat kuniga 4-5 marta va oz-ozdan iste’mol qilinadi. Ovqatlanish me’da sekretsiyasi ritmiga mos bo‘lishi va 3,5-4,5 soat oralig‘ida o‘tkazilishi kerak.

Oshqozonda xlorid kislota ishlab chiqarilishini kuchli oshiradigan mahsulotlar istisno qilinadi. Masalan: sho‘r ziravorlar, o‘tkir go‘shtli, baliqli yoki sabzavotli sho‘rvalar, qora non, yumshoq non va pishiriqlar, gazlangan ichimliklar, achchiq choy, qahva.

Xlorid kislota ishlab chiqarishni rag‘batlantirishning o‘rtacha darajasiga ega bo‘lgan mahsulotlar tavsiya etiladi: qaynatilgan go‘sht, baliq, ko‘pchilik rezavorlar va mevalar va kuchsiz daraja: ilitilgan tuxum, oq suxari yoki quritilgan non (mayin tortilgan undan), bo‘tqalar, shirin mevalar va sabzavotlar.

Albatta shifokor bilan maslaxatlashing!

Ezilgan oziq-ovqatli yumshoq parhezda taomlar ro‘yxatiga quyidagilar kiritiladi:

• tuzsiz tvorog, yog‘siz va o‘tkir bo‘lmagan, artilgan pishloq;
• yig‘ma sabzavotlardan tayyorlangan sho‘rvalar, sabzavot-yorma, sut yorma, vermishel yoki maydalangan makaronli sho‘rvalar;
• maydalangan qaynatilgan sabzavotlar – qovoqcha, gulkaram va bryussel karami, pomidor, sabzi, lavlagi (o‘simlik tolalari va efir moylariga boy bo‘lgan oqbosh karam, sholg‘om, turp, rediska va dukkakli o‘simliklarni istisno qilish shart);
• shirin navli pishgan meva va rezavorlar (issiqlik bilan ishlov berilgandan keyin);
• maydalangan quruq mevalar solingan kompotlar;
• quritilgan bug‘doy noni.

Taomlar bug‘da pishiriladi, qaynatiladi, yumshoq bo‘lguncha qaynatiladi, pyurlanadi, maydalanadi, issiq holda dasturxonga tortiladi.

Tavsiya etilgan maydalangan yengil parhez taomlari yuqorida tavsiflangan variant bilan bir xil. Taomlar bug‘da pishiriladi, qaynatiladi, yumshoq bo‘lguncha maydalanadi, lekin maydalanmaydi, issiq holda kuniga 5-6 marta beriladi.

Remissiya davrida sog‘lom ovqatlanishning asosiy tamoyillariga rioya qilish tavsiya etiladi. Shu bilan birga, shilliq qavatga qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatadigan va oshqozonda xlorid kislotasi hosil bo‘lishini oshirishi mumkin bo‘lgan kuchli go‘sht va baliq sho‘rvalari, qo‘ziqorin qaynatmalari, ziravorlar, o‘tkir taomlar, marinadlangan va dudlangan mahsulotlar istisno qilinadi. Yog‘li xamir, pirog, quymoq, qahva, mineral suvlar, tarkibida karbonat angidrid ko‘p bo‘lgan ichimliklar cheklanadi. Uzoq vaqt (10-15 daqiqadan ortiq) saqich ishlatish zararlidir.

Yara kasalligida fizioterapiya va davolash gimnastikasi

O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligida fizioterapiya usullarining samaradorligi, shuningdek, davolash gimnastikasi ham isbotlanmagan. Shuning uchun bu usullar yara kasalligini davolashda qo‘llanilmaydi.

Prognoz. Profilaktika

Aksariyat hollarda o‘z vaqtida davolash va profilaktikaning asosiy tamoyillariga rioya qilinganda, prognoz ijobiy bo‘ladi. Tez-tez retsidivlar va asoratlar rivojlanganda, prognoz mos ravishda salbiy bo‘ladi. O‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi onkologik potensialga ega emas.

Profilaktika quyidagi yo‘nalishlarga asoslanadi:

• turmush tarzini sog‘lomlashtirish – zararli odatlardan (alkogol, chekish) voz kechish, hissiy muhitni yaxshilash;
• mehnat sharoitlarini yaxshilash – zararli omillarni cheklash yoki butunlay istisno etish;
• oqilona ovqatlanishni tashkil etish;
• medikamentoz profilaktika (Helicobacter pylori mavjudligida eradikatsion terapiya va YAQNDV va antikoagulyantlar bilan ratsional farmakoterapiya) ^[7];
• gastroenterologiya yo‘nalishidagi sog‘lomlashtirish muassasalarida sanatoriy-kurortda davolanish.

Yara kasalligining oldini olishda ovqatga alohida ahamiyat beriladi. U qat’iy cheklovlarsiz, muvozanatli bo‘lishi kerak. Ovqatni kuniga 4-5 marta bir vaqtda yeyish kerak. Jig‘ildon qaynashi yoki qorin og‘rig‘ini keltirib chiqaradigan mahsulotlardan voz kechish yoki butunlay cheklash kerak.

Ovqatni shoshmasdan, o‘tirib, yaxshilab chaynab, tinch sharoitda yeyish kabi oddiy, lekin shu bilan birga muhim tavsiyalarni ham unutmaslik kerak. Bu xlorid kislotani neytrallashtiradigan so‘lakning oziq-ovqatga yaxshiroq singishiga yordam beradi.

Dori-darmon profilaktikasi Helicobacter pylorini yo‘q qilishni va so‘rilmaydigan antatsidlarni taxmin qilingan kuchayish boshlanishidan bir oy oldin tayinlashni o‘z ichiga oladi. PPI va N2-gistaminoblokatorlarning profilaktik qabullari ushbu guruhlarda uzoq vaqt qabul qilinganda namoyon bo‘ladigan nojo‘ya ta’sirlar mavjudligi sababli o‘tkazilmaydi.

Helicobacter pylori ning barqaror eradikatsiyasi takroriy qon ketish xavfini kamaytirishga imkon beradi. Bunday asorat har doim ham aniqlanmaydi, 25-55% hollarda natija soxta manfiy bo‘lishi mumkin, shuning uchun davolanishdan so‘ng qayta test o‘tkazish va Helicobacter pylori endi yo‘qligiga ishonch hosil qilish muhimdir.

Yarani to‘liq davolash mumkinmi?

O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi surunkali qaytalanuvchi kasallikdir, shuning uchun moyillik omillari va o‘n ikki barmoqli ichak shilliq qavatining himoya xususiyatlari o‘rtasidagi muvozanat buzilganda, kasallik yana paydo bo‘lishi mumkin. Ammo eradikatsiya o‘tkazilganda, Helicobacter pylori yo‘q qilinganda, ko‘pincha barqaror remissiya saqlanib qoladi.

Manbalar

1. Гастроэнтерология: руководство / Я.С. Циммерман. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2015. — 816 с.
2. Руководство по Гастроэнтерологии : научное издание / под ред. Ф.И. Комарова, С.И. Рапопорта. — М.: ООО «Медицинское информационное агентство», 2010. — 859 с.
3. Чернеховская Н.Е., Андреев В.Г., Черепянцев Д.П., Поваляев А.В. Эндоскопическая диагностика заболеваний пищевода, желудка и тонкой кишки. — М.: «МЕДпрес-информ», 2008. — 199 с.
4. Чернеховская Н.Е., Андреев В.Г., Черепянцев Д.П., Поваляев А.В. Лечебная эзофагогастродуоденоскопия. — М.: «МЕДпрес-информ», 2009. — 176 с.
5. Форбс А.,Мисиевич Дж.Дж., Комптон К.К., Левин М.С. и другие. Атлас клинической гастроэнтерологии. — М.: ООО «Рид Элсивер», 2010. — 392 с.
6. Министерство здравоохранения РФ. Российская гастроэнтерологическая ассоциация. Язвенная болезнь у взрослых / Клинические рекомендации. — 2016.
7. Ивашкин В. Т. и др. Диагностика и лечение язвенной болезни у взрослых (Клинические рекомендации Российской гастроэнтерологической ассоциации, Российского общества колоректальных хирургов и Российского эндоскопического общества) // Российский журнал гастроэнтерологии, гепатологии и колопроктологии. — 2020. — № 1. — С. 49-70.