Nospetsifik yarali kolit

Nospetsifik yarali kolit (yoki shunchaki yarali kolit) – yo‘g‘on ichakning autoimmun tabiatli surunkali yallig‘lanishidir. Kasallik qon aralash ich ketish, qorinda og‘riq, tana vaznining kamayishi va holsizlik bilan namoyon bo‘ladi. NYKning sababi aniq emas, ammo immun tizimi buzilishi, genetik moyillik va atrof-muhit omillari muhim rol o‘ynashi mumkin. Davolashga dori vositalari va og‘ir holatlarda jarrohlik aralashuvi kiradi. Ushbu kasallik yo‘g‘on ichakning yallig‘lanish kasalliklari guruhiga kiradi.

Kasallik kelib chiqish sabablari va tarqalishi

Epidemiologiya

Kasallik Yevropa va Shimoliy Amerikaning rivojlangan mamlakatlarida ustunlik qiladi. Yarali kolit har 100 ming kishiga 20 – 260 tadan to‘g‘ri keladi. Yildan yilga kasallanganlar soni ortib bormoqda^[2].

Ko‘pincha 21 yoshdan 42 yoshgacha bo‘lgan odamlar, shuningdek, 54 yoshdan oshgan bemorlar kasallanadi. Yarali kolitning rivojlanishidagi eng xavfli davrlar kasallikning birinchi yili (yallig‘lanishning tez rivojlanishi tufayli fulminant kechishida hayot uchun xavfli asoratlar paydo bo‘ladi) va o‘ninchi yili (bu davrda xavfli o‘smalar rivojlanadi).

Xavf omillari hali ham to‘liq o‘rganilmagan. Kasallikda quyidagi qonuniyatlar mavjud:

• Chekish va yarali kolitning o‘zaro bog‘liqligi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, chekuvchilar yarali kolit bilan kamroq kasallanadilar.
• Anamnezda appenditsitni olib tashlash (appendektomiya) yarali kolit bilan kasallanishni kamaytiradi.
• Istemolda ovqat tolalari miqdorining kamayishi kasallikning paydo bo‘lishi ehtimolini oshiradi.
• Bolalikda turli infeksiyalar bilan ko‘proq kasallangan odamlar, ushbu kasallikning paydo bo‘lishiga moyilroq bo‘ladilar.

Etiologiya

Yarali kolitning kelib chiqishi bugungi kunda noma’lum. Kasallik rivojlanishining quyidagi nazariyalari mavjud:

1. Yarali kolit ma’lum bo‘lmagan ekzogen (tashqi) omillar ta’sirida yuzaga keladi. Taxminiy sabab infeksiyadir.
2. Kasallik autoimmun tabiatga ega. Kasallikning rivojlanishiga irsiy moyillik mavjud. Ma’lum omillar ta’sirida immun reaksiyalar ishga tushadi, yo‘g‘on ichak hujayralariga qaratilgan antitanalar ishlab chiqariladi.
3. Yarali kolit organizmning ma’lum bir oziq-ovqat mahsulotlariga reaksiyasi natijasida rivojlanadi, bunda ichak devori yallig‘lanadi.

O‘xshash alomatlar aniqlansa, shifokor bilan maslahatlashing. O‘z-o‘zini davolash bilan shug‘ullanmang – bu sog‘lig‘ingiz uchun xavfli!

Nospetsifik yarali kolit belgilari

Kasallikning dastlabki belgilari: najasda qon va shilliq, diareya, qorinda og‘riq, tana haroratining ko‘tarilishi.

Nospetsifik ichak yarali kolitining asosiy belgilari quyidagilardir:

• ichakdan qon ketishi;
• diareya;
• tiqilma;
• qorin og‘rig‘i;
• tenezmlar (yo‘g‘on ichakda doimiy kesuvchi, tortuvchi, kuydiruvchi og‘riqlar hissi – defekatsiyaga bo‘lgan istaklar, ammo bunda najas ajralishi sodir bo‘lmaydi);
• isitma;
• tana vaznining kamayishi;
• ko‘ngil aynishi, qusish;
• zaiflik;
• ichakdan tashqari belgilar (artrit, tugunli eritema, uveit va boshqalar).

Kasallik surunkali – yuqoridagi alomatlar faqat kasallikning avj olish davrida kuzatiladi, remissiya davrida bunday belgilar bo‘lmasligi mumkin.

Ustunlik qiluvchi belgilarning tabiati kasallikning og‘irligiga va yallig‘lanish jarayoniga jalb qilingan yo‘g‘on ichak bo‘limiga bog‘liq. Masalan, ichak total zararlanishda tez-tez suyuq ich kelishi, najasda ko‘p miqdorda qon bo‘lishi, qorinda spastik xarakterdagi og‘riqlar kuzatiladi. Kasallik og‘ir kechganda umumiy zaharlanish belgilari (isitma, ko‘ngil aynishi, qusish, holsizlik) ham qo‘shiladi.

Yo‘g‘on ichakning distal bo‘limlari zararlanganda (proktit) ko‘pincha qabziyat, yolg‘on ich kelishi, tenezmlar paydo bo‘ladi, axlatda qizil qon, shilimshiq yoki yiring izlari topiladi. Yarali kolitning og‘irlik darajasini baholash uchun Truelove va Witts mezonlari taklif etilgan.

Nospetsifik yarali kolit patogenezi

Yarali kolitda yallig‘lanish reaksiyalari kaskadi ro‘y beradi. Trigger (boshlovchi) omilning ta’siri natijasida T- va V-limfotsitlar qo‘zg‘aladi, bu esa o‘z navbatida M va G immunoglobulinlarning hosil bo‘lishiga olib keladi. M va G immunoglobulinlarning hosil bo‘lishi immun komplekslar yuzaga kelishiga va sitotoksik ta’sirga ega bo‘lgan komplement sistemasi faol holga o‘tishiga olib keladi. Yallig‘lanish o‘chog‘iga neytrofillar va fagotsitlar o‘tib, yallig‘lanish mediatorlari ajralib chiqadi.

Yarali kolit patogenezining mexanizmlaridan biri yo‘g‘on ichak shilliq qavatining to‘siq funksiyasi va regenerator funksiyasining buzilishidir.

Organizmning stressga patologik neyrogumoral javob bilan javob berishi autoimmun jarayonning faollashuviga olib keladi. Ko‘pincha yarali kolit bilan og‘rigan bemorlar emotsional nostabil ham bo’lishadi.

Nospetsifik yarali kolitning tasnifi va rivojlanish bosqichlari

Jarayonning tarqalishi bo‘yicha quyidagilar farqlanadi:

• proktit (to‘g‘ri ichak bilan);
• chap tomonlama kolit (to‘g‘ri sigmasimon va pastga tushuvchi chambar ichakning shikastlanishi);
• total kolit (yo‘g‘on ichakning barcha qismlarining zararlanishi).

Og‘irlik darajasiga ko‘ra:

• yengil kechishi;
• o‘rtacha og‘ir kechishi;
• og‘ir kechishi

Kasallik kechishi xususiyatiga ko‘ra:

• o‘tkir kechishi (kasallik boshlanganidan 6 oydan kam);
• fulminant (tez rivojlanuvchi);
• bosqichma-bosqich;
• uzluksiz kechuvchi surunkali yarali kolit (to‘g‘ri davolanganda remissiya davrlari (simptomlarning susayishi) 6 oydan kam);
• qaytalanuvchi surunkali yarali kolit (6 oydan ortiq remissiya davrlari): kamdan-kam qaytalanuvchi (yiliga bir marta yoki undan kam) yoki tez-tez qaytalanuvchi (yiliga 2 martadan ortiq).

Yarali kolit surunkali kasallik bo‘lib, unda qo‘zish va simptomlar yo‘qoladigan yoki aniqlanmaydigan davrlar bo‘ladi – bu vaqt remissiya bosqichi deb ataladi. Yarali kolit aniq sababsiz kuchayishi mumkin, ammo bu ko‘pincha stress, noto‘g‘ri ovqatlanish va ba’zi dori-darmonlarni qabul qilish ta’sirida yuzaga keladi.

Nospetsifik yarali kolit asoratlari

Mahalliy asoratlar

Mahalliy asoratlarga quyidagilar kiradi:

• perforatsiya;
• yo‘g‘on ichakning toksik dilatatsiyasi (kengayishi);
• ichakdan ko‘p qon ketishi;
• kolorektal rak

Tizimli asoratlari

Ichakdan tashqari belgilar bilan namoyon bo‘ladi, ularning sababi hali o‘rganilmagan. Ko‘pincha og‘iz bo‘shlig‘i, teri, bo‘g‘imlar zararlanadi.

Tizimli asoratlarga quyidagilar kiradi:

• tugunli eritema (teri va teri osti kletchatkasining shikastlanishi);
• gangrenoz piodermiya (terining yirik og‘riqli yaralar bilan zararlanishi);
• episklerit (ko‘z episkleral to‘qimasining shikastlanishi);
• artropatiya (bo‘g‘imlarning shikastlanishi);
• ankilozlovchi spondilit (umurtqa pog‘onasi bo‘g‘imlarining yallig‘lanishi);
• jigarning shikastlanishi (qon transaminazalarining oshishi, gepatomegaliya);
• birlamchi sklerozlovchi xolangit (yallig‘lanish natijasida o‘t yo‘llari bo‘shlig‘ining torayishi).

Nospetsifik yarali kolit diagnostikasi

Tashxis qo‘yishda birinchi navbatda kasallikning klinikasi, anamnezi baholanadi, to‘g‘ri ichak barmoq bilan tekshirish ko‘rigi o‘tkaziladi.

Yarali kolit diagnostikasida endoskopik tekshirish usullari: rektoromanoskopiya, kolonoskopiya va biopsiya eng muhim hisoblanadi. Shuningdek, tashxisni aniqlash uchun irrigoskopiya, MSKT-kolonoskopiya qo‘llaniladi.

Endoskopik manzaradan yo‘g‘on ichakning yallig‘lanish darajasini aniqlash mumkin. Ichak yallig‘lanishining to‘rtta darajasi mavjud:

• I darajasida shilliq qavatning shishishi, giperemiya, tomir naqshining silliqlashishi yoki yo‘qligi kuzatiladi, nuqtali qon quyilishlar aniqlanadi, shilliq qavat jarohatlangan, kontakt qon ketadi.
• II darajasida donadorlik qo‘shiladi, eroziyalar, ichak devorlarida fibroz karash bo‘lishi mumkin.
• III darajada eroziyalar bir-biriga qo‘shilib ketadi, yaralar hosil bo‘ladi, ichak bo‘shlig‘ida yiring va qon paydo bo‘ladi.
• IV darajasida yuqoridagilardan tashqari granulyatsion to‘qimadan iborat bo‘lgan psevdopoliplar paydo bo‘ladi.

Yaralar shilliq osti qavatidan chuqurroqqa o‘tmaydi.

Rentgenologik tekshiruvda quyidagilar aniqlanadi:

• gaustralar (yo‘g‘on ichak devorining xaltasimon bo‘rtmalari) yo‘qligi;
• konturlarning tekislanganligi;
• yaralanish, shish, tishchalar, qo‘shaloq kontur;
• shilliq va shilliq osti qavatlarining qalinlashishi;
• asosan bo‘ylama va dag‘al ko‘ndalang burmalar;
• yallig‘lanish poliplari.

Irrigoskopiya nafaqat yarali kolitni tashxislashda, balki toksik dilatatsiya (yo‘g‘on ichak bo‘shlig‘ining haddan tashqari kengayishi) kabi jiddiy asoratlarni aniqlashda ham yordam beradi.

Qiyosiy tashxis:

• «Yuqumli kolit» tashxisini tasdiqlash uchun bakteriologik tekshiruvdan foydalaniladi.
• «Kron kasalligi» tashxisi endoskopik manzara va shilliq qavat bioptatini gistologik tekshirish asosida qo‘yiladi.
• Ishemik kolit.

Nospetsifik yarali kolitni davolash

Davolash taktikasi zararlanishning lokalizatsiyasi va kechish og‘irligiga bog‘liq. Kasallikning distal shakllarida odatda yengil kechadi, shuning uchun bemorlar ambulatoriya sharoitida davolanishlari mumkin. Total yoki chap tomonlama zararlanish ko‘pincha og‘ir kechadi, shuning uchun kasalxonaga yotqizish va statsionar sharoitda davolashni talab qiladi.

Parhez

Pevzner bo‘yicha No 4, 4B, 4V parhezlar buyuriladi. Parhezning maqsadi ichakdagi yallig‘lanish, bijg‘ish va chirish jarayonlarini kamaytirish, ichak va boshqa hazm a’zolari faoliyatini me’yorga keltirishdan iborat. Suyuq, yarim suyuq, artilgan, suvda yoki bug‘da pishirilgan taomlar. Juda issiq va sovuq taomlar istisno qilinadi.

Yarali kolitda ruxsat etilgan mahsulotlar:

• yog‘sizlantirilgan go‘sht, baliq buloni yoki sabzavot qaynatmasida qaynatilgan, yaxshilab qaynatilgan yormalar, ugra yoki vermishel solingan suxarilar, shilimshiq konsistensiyali sho‘rvalar, frikadelkalar qo‘shishga yo‘l qo‘yiladi;
• yog‘siz go‘sht va baliq;
• yaxshilab pishirilgan bo‘tqalar;
• meva pyurelari;
• maydalangan yangi tvorog;
• kichik dozalarda shakar;
• chernika, qizil, cheryomuxa, behi, nokdan jele va kisellar;
• limonli achchiq qora choy, na’matak, qora smorodina, chernika va cheryomuxa qaynatmasi;
• bug‘da pishirilgan quymoq, qattiq pishirilgan tuxum; sariyog‘.

Yarali kolitda taqiqlangan mahsulotlar:

• qandolatchilik va qandolatchilik mahsulotlari;
• qora non;
• go‘shtli va baliqli yog‘li sho‘rvalar;
• kolbasalar, tuzlangan va dudlangan baliq, konservalar;
• alkogol;
• qahva;
• sut;
• gazlangan shirin ichimliklar;
• yangi sabzavot va mevalar;
• arpa va bug‘doy bo‘tqalari, dukkaklilar.

Konservativ terapiya

Konservativ terapiyaga quyidagilar kiradi:

1. aminosalitsilatlar, 5-aminosalitsilat kislota preparatlari (5-ASK, mesalazin);
2. kortikosteroidlar;
3. immunodepressantlar;
4. biologik terapiya

Aminosalitsilatlar birinchi qator preparatlari bo‘lib, birinchi navbatda qo‘llaniladi. Yarali kolit xurujini to‘xtatish uchun odatda 3-6 hafta davomida kuniga 1-2 g/kg dan terapiya talab etiladi. Shundan so‘ng sulfasalazin (3 g/sut) yoki mesalazin (2 g/sut) bilan retsidivga qarshi davolash ham o‘tkaziladi.

Distal zararlanishda (proktit) shamcha shaklidagi preparatlar afzal ko‘riladi. Chap tomonlama zararlanishda – rektal qo‘llash uchun ko‘pik shaklidagi preparatlar. Total zararlanishda dorilarning tabletka shakllari qo‘llaniladi.

Ushbu preparatlar bilan davolanganda 74-81% holatlarda remissiyaga erishiladi.

Yallig‘lanishga qarshi eng aniq va samarali vosita glyukokortikoidlar hisoblanadi.

Gormonal terapiya

Glyukokortikoidlar bilan davolash uchun asosiy ko‘rsatmalar quyidagilardir:

• og‘ir va o‘rtacha og‘ir darajadagi o‘tkir kechishi;
• endoskopik tekshiruv ma’lumotlariga ko‘ra yallig‘lanishning III darajasi mavjud bo‘lganda og‘ir yoki o‘rtacha og‘irlikdagi chap tomonlama va total shikastlanish;
• kasallikning surunkali kechishida aminosalitsilatlar bilan davolashning samarasizligi yoki yetarlicha samarador emasligi.

Kasallikning o‘tkir og‘ir kechishida glyukokortikoidlar (prednizolon kamida 120 mg/sut) kuniga 4-6 marta vena ichiga yuboriladi. Suv-elektrolit muvozanatini tuzatish, qon tarkibiy qismlarini quyish, gemosorbsiya albatta amalga oshiriladi. Vena ichiga yuborilgandan bir hafta o‘tgach, prednizolon ichishga o‘tkaziladi. Bu vaqt ichida oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligini istisno qilish uchun gastroskopiya o‘tkaziladi.

O‘rtacha og‘irlikdagi shaklida prednizolonni og‘iz orqali qabul qilish bilan cheklanish mumkin. Odatda prednizolon kuniga 1,5-2 mg/kg tana vazniga beriladi. Maksimal dozasi 100 mg (keksalarda 60 mg).

Agar nojo‘ya ta’sirlar bo‘lmasa, unda qabul qilish yana 10-14 kun davom ettiriladi, so‘ngra har 10 kunda dozasi 10 mg ga kamaytiriladi. 30-40 mg dan bir martalik prednizolon qabul qilishga o‘tiladi. 30 mg dan boshlab dozasi haftasiga 5 mg dan kamaytiriladi. Odatda gormonal terapiya kursi 8-12 hafta davom etadi. Gormonoterapiya bilan parallel ravishda aminosalitsilatlar gormonlar to‘liq to‘xtatilgunga qadar qo‘llaniladi.

Proktitda glyukokortikoidlar rektal yo‘l bilan mikroklizmalarda qo‘llaniladi. Buning uchun odatda gidrokortizon ishlatiladi, kuniga 2 marta defekatsiyadan keyin qo‘llaniladi.

Gormon terapiyasining nojo‘ya ta’sirlari:

• shishlar;
• arterial gipertenziya;
• osteoporoz;
• turli vegetativ buzilishlar;
• oshqozon yarasi rivojlanishiga olib kelishi va natijada oshqozon-ichakdan qon ketishi mumkin.

Zamonaviy glyukokortikoid budenofalk (budesonid saqlovchi) hisoblanadi. Sutkalik dozasi 3 mg budesonid (1 kapsula) kuniga 4-6 marta.

Glyukokortikoidlar bilan davolashda gormonal qaramlik yoki hatto gormonal rezistentlik paydo bo‘lishi mumkin, bu og‘ir yarali kolit bilan og‘rigan bemorlarning 20-35 foizida shakllanadi. Gormonal qaramlik – bu organizmning glyukokortikoidlar bilan davolashga javobi bo‘lib, bunda doza kamaytirilgandan so‘ng yallig‘lanish jarayoni qayta boshlanadi.

Immunosupressiv terapiya

Gormonal terapiyadan samara bo‘lmasa, immunosupressiv ta’sirga ega preparatlar, shuningdek, biologik terapiya buyuriladi. Ularning asosiylari 6-merkaptopurin va azatioprin birinchi qator preparatlaridir. Ular gormonlar dozasini kamaytirishga va 62-71% hollarda ularni bekor qilishga yordam beradi. Davolash odatda gormonoterapiya bilan birga boshlanadi. Sutkalik maksimal dozasi – 150 mg. Glyukokortikoidlarga nisbatan nojo‘ya ta’sirlarning kamligi preparatni ko‘p yillar davomida qo‘llash imkonini beradi.

Shuningdek, shunga o‘xshash preparat – metotreksat ham mavjud bo‘lib, u azatioprinni ko‘tara olmaslik yoki davolash ta’sirini tezlashtirish uchun qo‘llaniladi. Haftasiga 30 mg dan ichiladi yoki mushak orasiga yuboriladi. Ta’siri 2-4 haftadan keyin boshlanadi

Azatioprin va 6-merkaptopurindan samara bo‘lmasa, ikkinchi qator preparatlari – infliksimab va siklosporin A qo‘llaniladi.

Infliksimabning ikkinchi inyeksiyasi va siklosporin A ning 7 kunlik kursi ta’siri bo‘lmaganda, jarrohlik davolash ko‘rsatilgan.

Retsidivga qarshi davolash

O‘tkir yallig‘lanish jarayonlari bartaraf etilgandan so‘ng, 6 oygacha bo‘lgan muddatga aminosalitsilatlar bilan retsidivga qarshi terapiya buyuriladi. Muvaffaqiyatli davolanish va kasallikning klinik va endoskopik belgilari bo‘lmasa, terapiya bekor qilinadi.

Retsidivga qarshi davolashning beqaror ta’siri bo‘lsa, terapiya qo‘shimcha 6 oyga uzaytiriladi.

Aminosalitsilatlar bilan monoterapiya samarasiz bo‘lsa, davolashga immunosupressorlar (azatioprin yoki 6-merkaptopurin) va gormonlar qo‘shiladi.

Konservativ terapiya olayotgan yarali kolit bilan og‘rigan bemorlarga shifokorning doimiy nazorati, biopsiya bilan muntazam endoskopik tekshiruv zarur.

Jarrohlik yo‘li bilan davolash

Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, bemorlarga 11-22% hollarda jarrohlik yo‘li bilan davolash ko‘rsatilgan. Yarali kolitni radikal xirurgik davolashning yagona usuli kolproktektomiya, ya’ni butun yo‘g‘on ichakni olib tashlashdir. Jarrohlik yo‘li bilan davolashga asosiy ko‘rsatmalar quyidagilardir:

• konservativ davolashdan samara yo‘qligi;
• yarali kolit asoratlarining rivojlanishi (qon ketishi, perforatsiya, saraton, yo‘g‘on ichakning toksik kengayishi).

Operatsiyadan keyingi asoratlar

Kasallikning og‘ir kechishi fonida zaiflashgan bemorlarda paydo bo‘ladi:

• eventratsiya (qorin devoridagi nuqson orqali ichakning tushishi);
• ichak stomi choklarining yetishmovchiligi;
• seroz peritonit (qorin pardasining yallig‘lanishi);
• poliserozit;
• qorin bo‘shlig‘i abssesslari;
• pnevmoniya.

Shakli va kechishiga qarab davolash xususiyatlari

Chap tomonlama kolit yoki past faollikdagi proktit: «Salofalk» shamlari va ko‘piklari.

O‘rtacha faollikdagi yoki keng tarqalgan kolit: tabletkalardagi salofalk, glyukokortikoidlar.

Og‘ir kechishi: tabletkalardagi salofalk, glyukokortikoidlar, infuzion terapiya, temir preparatlari, plazma va eritrotsitar massani quyish, kolproktektomiya (doimiy ileostoma – qorin bo‘shlig‘ida axlat qabul qilgich o‘rnatiladigan teshiklar hosil qilib, butun yo‘g‘on ichakni olib tashlash).

Fulminant kolit: davolash og‘ir kechishdagi kabi.

Prognoz. Profilaktika

Operatsiyadan keyingi davrda o‘z vaqtida jarrohlik yo‘li bilan davolanmasa, 59-81% hollarda boshqa asoratlar qo‘shiladi va o‘lim darajasi 11 dan 49% gachani tashkil qiladi. Og‘ir ichak asoratlari (perforatsiya, toksik dilatatsiya va boshqalar) paydo bo‘lishidan oldin jarrohlik davolashda bu raqamlar mos ravishda 8-12% va 0,5-1,5% gacha kamayadi.

Shunday qilib, to‘g‘ri tashxis qo‘yish, ratsional konservativ terapiya va o‘z vaqtida jarrohlik yo‘li bilan davolash yaxshi natijalarga erishishga yordam beradi. Bunday holatda prognoz ijobiy bo‘ladi. Biroq, uzoq muddatli mehnatga layoqatsizlik davri tufayli ko‘plab bemorlar tibbiy-ijtimoiy ekspertiza va nogironlikni rasmiylashtirishga muhtoj.

Manbalar

1. Schroeder KW, Tremaine WJ, Ilstrup DM. Coated oral 5-aminosalicylic acid therapy for mildly to moderately active ulcerative colitis. A 2. randomized study. N Engl J Med 1987;317:1625-9.
2. Marchal J, Hilsden R. Environment and epidemiology of inflammatory bowel disease // in Inflammatory bowel disease. Ed. Satsangi J, Sutherland L — Churchill-Livingstone. — 2003. — 17-28.
3. Silverberg MS, et al. Toward an integrated clinical, molecular and serological classification of inflammatory bowel disease: report of a 2. working party of the 2005 Montreal World Congress of Gastroenterology. Can J Gastroenterol 2005; 19(Suppl A):5-36.
4. Strong SA, Koltun WA, Hyman NH, Buie WD, Standards Practice Task Force of the American Society of Colon and Rectal Surgeons. Practice parameters for the surgical management of Crohn’s disease. Dis Colon Rectum. 2007; 50:1735-46.
5. Papi C, Festa V, Fagnani C, Stazi A, Antonelli G, Moretti A, et al. Evolution of clinical behaviour in Crohn’s disease: predictive factors of penetrating complications. Dig Liver Dis. 2005; 37:247-53.

.