Allergik rinit – belgilari va davolash yo’llari

Allergik rinit bu nima? Kasallikning kelib chiqish sabablari, tashxisi va davolash usullarini 18 yillik tajribaga ega bo‘lgan allergolog, doktor Stolyarova Yelena Aleksandrovnaning maqolasida ko‘rib chiqamiz. Bu maqola ushbu matnni o’zbek tiliga tarjimasi.

Kasalliknining tarifi. Kasallik sabablari

Allergik rinit (AR) – burun shilliq pardasining surunkali yallig‘lanish kasalligi bo‘lib, ma’lum ahamiyatga ega allergen ta’sirida yuzaga keladi. Qichishish, aksirish, rinoreya (burundan ko‘p ajralmalar kelishi), burun bitib qolishi va ba’zan konyunktivit bilan namoyon bo‘ladi. Simptomlar ko‘pincha o‘simlik changi, chang, hayvon juni yoki boshqa allergenlar bilan kontaktda paydo bo‘ladi..

Patologiyaning asosida 1-turdagi allergik reaksiya yotadi, uni darhol paydo bo‘ladigan reaksiya deb ham atashadi (anafilaktik, IgE ga bog‘liq tur). Allergenlar ta’sirida spetsifik antitelolar – immunoglobulinlar E (IgE) sintezi va ularning semiz hujayralar va bazofillarga birikishi sodir bo‘ladi. Immunoglobulin E bilan nishonlangan semiz hujayralarning allergen bilan qayta-qayta kontaktga kirishishi bu hujayralarning haddan tashqari faollashuviga va ulardan biologik faol moddalar ajralib chiqishiga olib keladi. Natijada allergik rinit klinikasi paydo bo‘ladi [1].

Allergik rinit – aholi orasida tarqalish ko’rsatkichlari

Allergik rinit eng keng tarqalgan kasalliklar qatoriga kiradi, u butun aholining 10-20% orasida uchraydi [26]. Rossiya Federatsiyasida allergik rinit bilan 18-38% aholi aziyat chekadi. Qo‘shma Shtatlarda kasallik 20-40 million kishida uchraydi, bolalar orasida tarqalishi 40% ga yetadi. Ko‘pincha bolalar kasal bo‘ladi. 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar guruhida allergik rinitning tarqalishi past, kasallikning ko‘payishi erta maktab yoshida qayd etiladi [1].

Urbanizatsiyaning o‘sishi, iqlim o‘zgarishi va turmush darajasining oshishi yuqori allergik yuklamalar va allergik kasalliklar sonining ko‘payishiga sharoit yaratdi.

Allergik rinit bilan bog‘liq eng muhim muammolardan biri kech tashxis qo‘yishdir. Shunday qilib, bemorlarning 12 foizida kasallik birinchi yilida tashxis qo‘yiladi, 50 foizida – kasallikning birinchi besh yilida va 38 foizida – kasallik boshlanganidan boshlab 10 yildan ortiq vaqt davomida tashxis qo‘yilmagan holda yashaydi [1]. Kech tashxis qo‘yish allergik rinit asoratlarining rivojlanishiga olib keladi, shuningdek, bemorning hayot sifatini sezilarli darajada yomonlashtiradi [1]. Allergik rinit har qanday yoshda, hatto bir yoshgacha bo‘lgan bolalarda ham boshlanishi mumkin[1].

Tadqiqotlar davomida emlash allergik kasalliklarni keltirib chiqarmasligi isbotlangan[1]. Shuningdek, hayotning birinchi 5 yilida antibiotiklardan foydalanish astma va allergik rinit xavfi bilan hech qanday bog‘liq emasligi haqida ma’lumotlar mavjud [1].

Allergik rinit – paydo bo’lish sabablari

Allergik rinitning sababi har xil allergenlardir. Ko‘pincha uchraydigan allergenlar quyidagilardir:

• O‘simlik changlari
• Bahorda: daraxt changlari (o‘rmonzor, zirk, qayin).
• Yozda: o‘t changlari (raygras, timofeevka, tipratikan).
• Kuzda: begona o‘tlar (ambroziya, shuvoq) changlari.
• Hayvonlar. Ta’kidlash joizki, hozirgi vaqtda gipoallergen uy hayvonlari mavjudligi to‘g‘risida ishonchli ilmiy dalillar mavjud emas. Bunga sabab shuki, allergiyaga faqat jun sabab bo‘lmaydi. Jun asosan tashuvchi vazifasini bajaradi va asosiy allergenlar so‘lak, siydik, hayvonlarning prostatik va hayz ajralmalari hisoblanadi [6].
• Mog‘or zamburug‘lari sporalari.
• Uy changi kanalari.
• Hasharotlar (tarakanalar) [1].
• Chang (uy, qurilish, kutubxona).
• Muayyan oziq-ovqat mahsulotlari (ko‘pincha tuxum, sut va baliq). Biroq, hozirgi vaqtda buni isbotlovchi ilmiy tadqiqotlar yetarli emas [9].

Quyidagilar allergik rinitning xavf omillari hisoblanadi:

• oilada allergik kasalliklar bo‘yicha og‘irlashgan irsiy moyillik;
• passiv chekish;
• bolaning erkak jinsi [28].

Allergik rinit belgilari

Allergik rinitning simptomlari bolalar va kattalarda bir xil:

• burun bitib qolganlik hissi;
• aksirish (ko‘pincha xurujsimon, ko‘p marta – «salyut» bilan);
• burun qichishishi («quyonning burni» – bemor burnini tez-tez burishtiradi va ishqalaydi);
• burundan shilimshiq ajralishi;
• hid bilishning buzilishi [10].

Ko‘pincha allergik rinit bilan og‘rigan bemorlarni ikki guruhga bo‘lish mumkin: ba’zilarida aksirish va burun qichishishi ustunlik qiladi, boshqalari asosan burun bitishi va tumovdan aziyat chekishadi. Garchi aralash variantlar ham bo‘lishi mumkin.

Ko‘pincha (52,9% hollarda) allergik rinitning kuchayishi «ko‘z belgilari» – allergik konyunktivit belgilari (ko‘zlarning qizarishi va qichishi, ko‘z yosh oqishi) bilan birga keladi [1].

Bemorda har doim ham allergik rinitning barcha belgilari uchrashi shart emas.

Allergik rinit – patogenezi

Organizmga sabab-oqibatli allergen ta’sir qilganida semiz hujayralar va bazofillarda E (IgE) sinfiga mansub spetsifik immunoglobulinlar hosil bo‘lishi va fiksatsiyasi bilan namoyon bo‘ladigan 1-tipdagi immunopatologik reaksiya rivojlanadi. Allergen bilan takroriy uchrashuv nafas yo‘llari shilliq qavatida semiz hujayralarning immunoglobulinga bog‘liq faollashuviga olib keladi, bu esa semiz hujayralar va bazofillar granulalaridan yallig‘lanish mediatorlarining ajralishiga olib keladi. Bu mediatorlar tomirlarning kengayishiga, nafas yo‘llari shilliq qavatining shishib, qalinlashishiga olib keladi, shilimshiq sekretsiyasini kuchaytiradi.

Birinchi faza – allergenga darhol, keskin javob berish bilan boshlanadi. Bu faza allergen ta’siridan keyin bir necha daqiqa ichida rivojlanadi. Allergen semiz hujayralarda qayd etilgan spetsifik IgE bilan bog‘lanadi, bu hujayralarning faollashishiga va ulardan yallig‘lanish mediatorlari (gistamin, triptaza, ximaza, trombotsitlarni faollashtirish omili va boshqalar) ajralib chiqishiga olib keladi. Yallig‘lanish mediatorlari neyroretseptorlarga ta’sir qiladi va natijada qon-tomirlar o‘tkazuvchanligi oshadi, shilimshiq gipersekretsiyasi, silliq mushaklarning qisqarishi, allergik kasalliklarning o‘tkir simptomlari paydo bo‘ladi: aksirish, burun shilliq qavatining shishi va burun qichishi.

Allergik kasalliklarga chalingan 70% bemorlarda allergen ta’siridan 6-12 soat o‘tgach, ikkinchi faza – kech, kechiktirilgan javob reaksiyasi boshlanadi. Allergik yallig‘lanish joyiga immun tizim hujayralari (CD4+, Th2-limfotsitlar, eozinofillar, bazofillar, neytrofillar) tortiladi, shu bilan birga yallig‘lanish mediatorlari – sitokinlar va leykotriyenlar qonga chiqariladi. Natijada, shilliq qavatning surunkali allergik yallig‘lanishi va nafas yo‘llarining giperreaktivligi paydo bo‘ladi [12].

Allergik rinit – tasnifi va rivojlanish bosqichlari

Allergik rinit va uning astmaga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha ishchi guruh (ARIA) tavsiyalarida[1] allergik rinitning tasnifi taklif qilingan bo‘lib, u allergik rinitning bemorlar hayot sifatiga ta’sirini baholashga asoslangan:

• intermittirlovchi allergik rinit – simptomlar bemorni haftasiga 4 kundan kam yoki yiliga 4 haftadan kam bezovta qiladi;
• persistirlovchi allergik rinit – simptomlar haftada 4 kundan ortiq yoki yiliga 4 haftadan ortiq bezovta qiladi.

Og‘irlik darajasi bo‘yicha:

• Yengil kechishi. Simptomlar minimal darajada ifodalangan, bemorni jiddiy bezovta qilmaydi: uyqu va kunduzgi faollikka ta’sir qilmaydi, maktabda o‘qish o‘zlashtirishni pasaytirmaydi.
• O‘rtacha og‘irlik/og‘ir kechish. Bemorni simptomlar jiddiy bezovta qiladi: uyquning buzilishi, kunduzgi faollik va ish qobiliyatining buzilishi, maktabda o‘zlashtirishning pasayishi.

Shuningdek quyidagilar ajratiladi:

• Mavsumiy allergik rinit – shikoyatlar allergen, masalan, gullagan o‘simliklar changi bilan aloqadan keyin bir necha soat ichida paydo bo‘ladi. Pollinoz (changga allergiya) bilan og‘rigan bolalarning 30-40% da bronxial astma rivojlanadi, ko‘pincha bu bahorda, yozda yoki kuzning boshida sodir bo‘ladi.
• Yil bo‘yi davom etadigan allergik rinit – simptomlar kuniga 2 soatdan ko‘proq va yiliga kamida 9 oy kuzatiladi, odatda maishiy allergenlarga (uy changi kanalari, suvaraklar, mog‘or) sezuvchanlik (yuqori sezuvchanlik) paytida uchraydi.

Biroq, allergik rinitning bu tasnifida zaif joylari bor. Masalan, dunyoning bir qator mamlakatlarida (O‘rta yer dengizi mamlakatlari, Hindiston va b.) chang-to‘zon yil bo‘yi bo‘ladi. Kanalarga bo‘lgan allergiya ham yil davomida emas, balki faqat ularning maksimal ko‘payish mavsumida – kuz-bahorda avj olishi mumkin.

Allergik rinit ikki bosqichga bo‘linadi:

• qo‘zg‘alish;
• remissiya.

Kasllikning yengil kechishi bilan og‘rigan deyarli barcha bemorlar dori-darmonlar buyurmasdan va shifokor kuzatuvisiz ham bu bilan yashash mumkin deb hisoblashadi.

Allergik rinit asoratlari

O‘z vaqtida aniqlanmagan allergik rinit ko‘pincha asorat beradi. Ehtimoliy asoratlar:

• sekretor o‘rta otitlar – o‘rta quloq bo‘shlig‘ida ekssudat (yallig‘lanish suyuqligi) to‘planib borishi va eshitish qobiliyati pasayishi bilan kechadigan o‘rta quloq yallig‘lanishi;
• bodomcha bezlarining gipertrofiyasi (kattalashishi);
• surunkali sinusit – burun qo‘shimcha bo‘shliqlarining yallig‘lanishi;
• burun polipozi

Allergik rinit hayot uchun xavfli kasallik hisoblanmaydi, ammo u hayot sifatini sezilarli darajada yomonlashtirishi mumkin. Burundan normal nafas olishning yo‘qligi tufayli bemorlar ko‘pincha o‘zlarini asabiylashgan, charchagan, ezilgan his qiladilar, ularning o‘zlashtirishi va ish qobiliyati keskin pasayadi. Ushbi kasallik bilan og‘rigan bolalarning 90 foizida uyqu buzilishi kuzatiladi [12].

Allergik rinit va adenoidlar

Allergik rinit doimiy shish va burun chig‘anoqlari va bodomcha bezlarining kattalashuviga olib kelishi mumkin (gipertrofiya). Bu doimiy burun bitishi, bosh og‘rig‘i, burun va o‘rta quloq qo‘shimcha bo‘shliqlarining tez-tez infektsiyalari, uyqudagi apnoe (nafas qisilishi), tishlov (prikus) anomaliyalarining rivojlanishiga olib keladi (og‘iz orqali doimiy nafas olish yuz skeleti deformatsiyasiga olib keladi). Bu muammo jarrohlik davolashni talab qilishi mumkin.

Bronxial astma

Allergik rinitning bronxial astma bilan o‘zaro bog‘liqligini ham yodda tutish lozim. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, allergik rinit bilan kasallangan bemorlarda sababiy ahamiyatga ega bo‘lgan allergen bilan aloqaga kirishganda bronxlarda yallig‘lanish jarayoni rivojlanadi. Bu yallig‘lanish o‘zaro bog‘liq mexanizmlar orqali qo‘llab-quvvatlanishi va kuchayishi mumkin. Ya’ni, allergik rinitni nazorat qilish imkoni bo‘lmasa, bronxial astma va boshqa allergik kasalliklarning rivojlanishi yoki kuchayishi xavfi yuqori bo‘ladi [15].

Allergik rinit diagnostikasi

Tashxislash algoritmi:

1. Bemor shikoyatlarini baholash. Bemorga simptomlarni baholashning vizual analog shkalasini (VASH) to‘ldirishni taklif qilish mumkin. Ushbu shkala kasallikning bemorning salomatligiga ta’sirini aks ettiradi. Shkala 10 sm uzunlikdagi chiziq (oddiy chizg‘ichdan foydalanish mumkin) bo‘lib, unda ikkita chekka nuqta joylashgan, bu yerda 0 – allergik rinitga shikoyatlarning to‘liq yo‘qligi va 10 – allergik rinitning maksimal ifodalangan belgilari. Har bir belgi 0 dan 10 gacha bo‘lgan shkala bo‘yicha alohida baholanadi:

• burun bitishi;
• burunda qichishish;
• rinoreya (burun bo‘shlig‘idan ko‘p miqdorda ajralmalar);
• aksirish;
• ko‘z qichishishi;
• ko‘zlarning qizarishi;
• ko‘z yoshlari

Agar bemor 20 balldan kam to‘plasa, bu kasallik to‘liq nazorat ostida ekanligini anglatadi. 20-50 ball – kasallik faqat qisman nazorat qilinadi. 50 balldan yuqori bo‘lishi kasallik kuchayishi yoki nazoratning umuman yo‘qligini anglatadi. Ushbu baholash bemorga mo‘ljal olish va terapiyani tuzatish uchun o‘z vaqtida shifokorga murojaat qilishga yordam berishi mumkin [16].

2. Allergologik anamnez yig‘ish:

• Irsiyat – qarindoshlarda allergik kasalliklarning mavjudligi.
• Bolaning boshqa allergik kasalliklari (ovqat allergiyasi, atopik dermatit, bronxial astma va boshqalar) mavjudligi.
• Sensibilizatsiya belgilarini aniqlash. Masalan, maishiy sensibilizatsiya xonani tozalash, chang artish, kutubxonada ishlash paytida namoyon bo‘ladi va tumov paydo bo‘lishi, aksirish, burun bitib qolishi bilan ta’riflanadi. Chang sezuvchanligi – simptomlar gullash zonasida (o‘rmon, o‘tloq) bo‘lganida paydo bo‘ladi yoki kuchayadi. Shikoyatlarning mavsumiyligini aniq kuzatish mumkin: masalan, Rossiya Federatsiyasida daraxtlarning gullash vaqti – aprel-may, o‘tlar – iyun-iyul. Ko‘pincha fitopreparatlar va asalga, shuningdek qaynatmalar, damlamalar va kosmetikaga allergiya kuzatiladi. Pollinoz bilan og‘rigan bemorlarning 55%da meva, sabzavot, yong‘oqqa qarshi oziq-ovqat allergiyasi mavjud.

3. Ko‘rik. Burun bitishi, rinoreya, yiringlash, yo‘tal, tez-tez ta’sirlanish va doimiy balg‘amdan burun atrofidagi terining qizarishini aniqlash. Oldingi rinoskopiya o‘tkazilganda burun shilliq pardalarining ko‘karishi va ko‘pikli ajralmalar ko‘pligi kuzatiladi.

Labarotor va Instrumental tekshiruvlar

4. Laboratoriya tekshiruvlari:

• Umumiy qon tahlilida eozinofiliyani aniqlash (eozinofillar darajasining oshishi), burun sekretsiyasida eozinofillarni aniqlash (rinotsitogramma).
• Qon zardobida umumiy immunoglobulin E va allergen-spetsifik IgE ni aniqlash (miqdoriy tahlil – ImmunoCAP Immulite);
• ISAC allergochip – bu 51 ta allergik manbadan 112 ta allergo komponentlarga xos IgE darajasini aniqlashni o‘z ichiga olgan kompleks testdir. Ushbu test chin allergiyani aniqlash, mumkin bo‘lgan o‘zaro reaksiyalarni va keyingi prognozni aniqlash imkonini beradi.
• Spetsifik IgE uchun fermentativ allergosorbent testi (EAST) – allergodiagnostikaning zamonaviy usullari qatoriga kirmaydi. Optimal usul ImmunoCAP Immulite hisoblanadi.

5. Provokatsion sinamalar – endonazal provokatsion sinamalar (EPP). Burun bo‘shlig‘iga shubhali allergen eritmasi kiritiladi, shundan so‘ng unga reaksiya baholanadi.

6. Teri testi (teri-skarifikatsiya sinamalari, prik-test). Bu allergik kasalliklarni tashxislashning eng o‘ziga xos va bajarilishi oson usullaridan biridir. Teriga aloqador allergologik testlarga prik-test (ingl. prick – «nikol»), teri ichiga va applikatsion testlar kiradi. Prik-test, skarifikatsiya testi o‘rniga o‘tkazila boshlandi. U yoshga oid cheklovlarga ega emas, ammo terining past reaktivligi tufayli 6 oylik yoshdan oldin ishlatilmaydi. Testni o‘tkazish uchun allergenlar (maishiy, oziq-ovqat, chang, epidermal va boshqalar) ning tomchilari bilak yoki bel terisiga surtiladi. Ikkita nazorat eritmasidan albatta foydalaniladi: gistamin (ijobiy nazorat) va 0,9% natriy xlorid (salbiy nazorat). Keyin allergen saqlovchi surtilgan tomchilar maxsus asbob bilan teri ichiga 1 mm kiritiladi va 10-15 daqiqadan so‘ng bemorning u yoki bu sezuvchanligi borligini teri reaktsiyasiga qarab aniqlash mumkin. Prik-testda 3 mm va undan ortiq shishning mavjudligi ijobiy javob hisoblanadi.

7. Ko‘rsatmalar bo‘yicha qo‘shimcha tekshiruvlar: rentgenografiya, KT va burun-halqum endovideoskopiyasi. Chuqurroq tekshirish uchun ko‘rsatmalar: burun yondosh bo‘shliqlari sohasida o‘tkir va surunkali yallig‘lanish jarayonlariga shubha (gaymorit, faringit, etmoidit, sfenoidit), burun bo‘shlig‘i kistalari va poliplari, o‘smaga shubha. Shuningdek, tekshirishlar rivojlanish nuqsonlarini istisno qilish va anatomiya va patologiyani batafsil o‘rganish uchun, masalan, jarrohlik davolashdan oldin o‘tkaziladi [17].

Allergik rinitni vazomotor rinitdan qanday farqlash mumkin

Vazomotor rinitda burun tomirlari o‘ta sezgir bo‘lib qoladi va kengayadi, bu esa shishga, burunni bitib qolishiga va burundan nafas olishning buzilishiga olib keladi. Allergik rinitdan farqli o‘laroq, vazomotor rinitning paydo bo‘lishi hech qanday allergen bilan bog‘liq emas.

Ko‘pincha vazomotor rinitga olib keladi:

• tomir toraytiruvchi tomchilarni (dekongestantlarni) qo‘llash;
• gormonal o‘zgarishlar (masalan, homiladorlik, balog‘atga yetish, endokrin kasalliklar);
• qo‘zg‘atuvchi omillar (issiq yoki achchiq ovqat, sovuq havo);
• stress.

Kasallik uchun xarakterli simptomlar: burunda qichishish, tez-tez aksirish, burundan ko‘p miqdorda suvli ajralmalar, qichishish, qizarish va ko‘zlarning shishishi – vazomotor rinitda ancha kam uchraydi.

Allergik rinitni davolash

«Allergik rinit» tashxisini faqat allergolog-immunolog emas, balki deyarli har qanday mutaxassislik shifokori qo‘yishi mumkin [18]. Buning uchun bemorning shikoyatlarini eshitish va uni sinchkovlik bilan tekshirish kerak. Davolash aksariyat hollarda ambulatoriya-poliklinika sharoitida o‘tkaziladi. Shifoxonaga yotqizish, asosan, kasallikning asoratlari rivojlanishida talab qilinadi.

Allergik rinitni qanday davolash mumkin

Allergik rinit bilan og‘rigan bemorlarni davolash organizmning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda buyurilishi kerak. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

Sababli ahamiyatga ega allergenni bartaraf etish (eliminatsiya).

O‘qitish (allergiya maktablarida). O‘qitish formati turlicha bo‘lishi mumkin: bu ma’ruzalar va maslahatlarni o‘z ichiga olgan saytlar, shuningdek, to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirlar va shifokorning xohlovchilar bilan oflayn uchrashuvlari bo‘lishi mumkin. O‘quv sikli muammoning asosiy masalalarini muhokama qilishni o‘z ichiga oladi: kasallikning sabablari, uning tarqalishi, ko‘rinishlari, tashxislash va davolash imkoniyatlari, prognozi.

Allergik rinit simptomlarini bartaraf etish (farmakoterapiya).

Allergen-maxsus immunoterapiyani (ASIT) o‘tkazish [19].

Kasallikda qo’llaniladigan dori-vositlari

1. Tizimli va mahalliy ta’sirga ega antigistamin preparatlar. Erkin gistamin ta’sirini so‘ndirishga qaratilgan. Og‘iz orqali (og‘iz orqali) va intranazal (burun orqali) antigistamin preparatlar (azelastin, levokabastin) o‘rtasidagi tanlov bemorning afzalliklari, dorilarning mavjudligi va narxiga bog‘liq. Bu preparatlar burun ajralmalari miqdorini, burun bitishi va qichishishini samarali va tez kamaytiradi.

1-avlod antigistamin preparatlari sedativ ta’siri, kognitiv funksiyalarga, astma va boshqa yondosh kasalliklarga salbiy ta’siri tufayli tavsiya etilmaydi. 1-avlod sedativ antigistamin preparatlariga «Dimedrol,» «Tavegil,» «Pipolfen,» «Primalin,» «Suprastin,» «Fenistil,» «Ataraks,» «Peritol,» «Fenkarol,» «Bikarfen» misol bo‘la oladi.

Allergik rinitning asosiy terapiyasi 2 avlod antigistamin preparatlari: «Klaritin,» «Zirtek,» «Telfast,» «Kestin,» «Sempreks,» «Allergodil,» «Opatanol,» «Erius,» «Ksizal,» «Rupafin,» loratadin, dezloratadin, setirizin, levotsetirizin, feksofenadin hisoblanadi.

2. Tizimli va mahalliy ta’sirga ega semiz hujayralar membranasi stabilizatorlari. Bular semiz hujayralardan yallig‘lanish mediatorlari – gistamin va boshqalarning ajralib chiqishini to‘xtatuvchi preparatlardir. Bunday vositalarga kromonlar (natriy kromoglikat va natriy dekromil) kiradi. Bular topik intranazal shakllar, ular xavfsiz, ammo unchalik kuchli va uzoq muddatli ta’sirga ega emas. Ko‘pincha allergik konyunktivit va allergik rinitning yengil shakllarini davolash uchun ishlatiladi.

3. Dekongestantlar. Shilliq qavat shishini yo‘qotish uchun intranazal tomir toraytiruvchi spreylar va tomchilar (oksimetazolin, ksilometazolin) qo‘llaniladi. Faqat burun bitishi alomatlarini yengillashtirish uchun qo‘llaniladi, qisqa kursda (3-7 kundan ko‘p bo‘lmagan) qo‘llaniladi. Dekongestantlar allergik yallig‘lanishni to‘xtatmaydi, shuning uchun ularni qabul qilish to‘xtatilganda, shikoyatlar qayta boshlanishi mumkin.

4. Mahalliy ta’sirga ega antixolinergik vositalar. Og‘ir rinoreya (burun oqishi) bilan og‘rigan bemorlarda intranazal vositalar ayniqsa samarali. Masalan Ipratropiy bromid antixolinergik ta’sirga ega, ya’ni burun bo‘shlig‘i shilliq qavati bezlari sekretsiyasini kamaytiradi. Terapevtik konsentratsiyalarda burun shilliq qavatini qo‘zg‘atmaydi.

5. Glyukokortikosteroidlar. Ushbu preparatlar qichishish, rinoreya va burun bitishi kabi belgilarning yaqqol namoyon bo‘lishini samarali va xavfsiz bartaraf etadi. Ularning ta’siri yallig‘lanishni bostirishga, shilliq parda o‘tkazuvchanligini kamaytirishga qaratilgan. Kasallikni nazorat qilish uchun ularni muntazam va uzoq vaqt qo‘llash tavsiya etiladi. Davolanishda zamonaviy intranazal steroidlardan foydalanish afzalroqdir, masalan, mometazon furoat va flutikazon furoat [21]. Ayni paytda bozorda quyidagi preparatlar mavjud:

Ta’sir etuvchi modda	Tizimli biomavjudlik	Qo‘llash bo‘yicha yosh cheklovlari
Metazon furoat	0,1 % dan kam	2 yoshdan
Flutikazon furoat	0,5 % dan kam	2 yoshdan
Flutikazon furoat	2,00 %	4 yoshdan
Budesonid	34,00 %	6 yoshdan
Beklometazon	44,00 %	6 yoshdan

6. Antileykotriyen preparatlar (leykotriyen retseptorlari antagonistlari montelukast) infeksion yoki allergik sabablarga ega bo‘lgan yallig‘lanish jarayonlarini kamaytiradi. Bu, ayniqsa, allergik rinitning bronxoobstruktiv komponent va bronxial astma bilan birga kelganda istiqbolli preparatlardir. Ular yuqori xavfsizlik va samaradorlik profiliga ega. Ikki yoshdan foydalanish mumkin. Kamida 1-3 oy davomida qo‘llaniladi.

7. Allergen-maxsus immunoterapiya (ASIT) – kasallikning sababiga ta’sir ko‘rsatadigan yagona shaxsiylashtirilgan terapiya usuli. Allergik rinitda immunoterapiya allergolog shifokor tomonidan amalga oshiriladi. Terapiya organizmga allergenning kichik dozalarini kiritishdan iborat bo‘lib, buning natijasida immun tizimi «mashq qiladi» va allergenga ko‘nikadi. Bu allergiyalardan xalos bo‘lish va ba’zi bemorlarda bronxial astma rivojlanish xavfini kamaytirish imkonini beradi. Rossiya Federatsiyasida kanalar, uy changi, daraxtlar va o‘tlar changiga allergiyada ASIT o‘tkazish uchun preparatlar mavjud. Besh yoshdan boshlab amalga oshiriladi. Kiritish yo‘li – teri ostiga yoki til ostiga (sublingval). Kurs 3-5 yil davom etadi [1] [2].

Kelajakda allergik rinitni davolash yallig‘lanish javobiga – sitokinlarga (bir hujayradan ikkinchisiga signallarni uzatuvchi peptid molekulalari) ta’siri bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, sitokinlar va ularning retseptorlariga monoklonal antitanalarni, shuningdek yallig‘lanishga qarshi sitokinlarni, sitokin ingibitorlarini va boshqalarni qo‘llash mumkin [24]

8. Allergik rinitni jarrohlik yo‘li bilan davolash. Operatsiya faqat bemorda sinusit va burun yondosh bo‘shliq kistasi kabi yo’ldosh patologiyalar mavjud bo‘lganda amalga oshiriladi.

Rinitni davolashda xalq tabobati

Noan’anaviy davolash usullari – akupunktur, gomeopatiya va boshqalar – ularning samaradorligi va xavfsizligi bo‘yicha ishonchli dalillarga ega emas [1] [2].

Rinitda fizioterapiya

Elektroforez, fonoforez, lazerli davolash, nuqtali massaj allergik rinitni davolash bo‘yicha klinik tavsiyalarga kirmaydi.

Prognoz va Profilaktika

Allergik rinitning prognozii ko‘plab omillarga bog‘liq: bemorning immun tizimi holati, atrof-muhit sharoitlari, o‘z vaqtida tashxis qo‘yilishi va olib borilayotgan davolashning samaradorligi. Biroq, odatda, prognoz ijobiy. Gipoallergen muhitni yaratish bo‘yicha tavsiyalarga amal qilish va shifokor tayinlagan dorilarni muntazam qabul qilish kasallikning klinik belgilarini, uning mumkin bo‘lgan asoratlarini kamaytiradi, shuningdek, allergik reaksiyalar doirasining kengayish xavfini pasaytiradi.

Davolashni o‘z vaqtida boshlash bilan yengillik tez orada – odatda bir necha soat ichida kelishi mumkin. Agar o‘tkazilayotgan davolash fonida bir necha kun davomida kutilgan natija bo‘lmasa, tashxis to‘g‘ri qo‘yilganligini, dorilar va dozalar to‘g‘ri tanlanganligini, bemor barcha tavsiyalarga to‘liq amal qilayotganini tekshirish lozim.

Allergik rinitning oldini olish quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Allergiya sababchisi bo‘lgan allergenni yo‘qotish: ko‘p chang to‘playdigan narsalarni (gilamlar, ko‘p yumshoq o‘yinchoqlar, ochiq kitoblar, uy gullari) olib tashlash; yotoq jihozlarini sun’iy materiallarga almashtirish va par, pat, lateks, grechixa, jun kabilardan voz kechish; choyshab va jildlarni tez-tez almashtirish; uyda hayvon saqlamaslik va hokazo. Mavsumiy allergik riniti bor odamlarga o‘simliklar gullash davrida quyoshdan himoyalovchi ko‘zoynak va maxsus burun filtrlarini taqish tavsiya etiladi. Fitoterapiyadan foydalanmaslik, asal iste’mol qilmaslik. Oziq-ovqatlar o‘rtasidagi mumkin bo‘lgan kesishma reaksiyalar haqida unutmaslik.
• Bemorlar uchun ta’lim dasturlarida (allergiya maktablarida) qatnashish.
• Allergik reaksiyalar doirasini hisobga olgan holda gipoallergen parhezga rioya qilish.
• Nospetsifik qo‘zg‘atuvchilar (tamaki tutuni, chiqindi gazlar va boshqalar) bilan aloqani istisno qilish.
• Nafas yo‘llari infeksiyalarining oldini olish.
• Allergik kasalliklar tarixi bo‘lgan hollarda ehtiyotkor bo‘lish va allergolog nazoratida bo‘lish.
• Allergik rinit bilan og‘rigan bemorlarda «bronxial astma» tashxisini istisno qilgan holda allergik kasalliklarni erta aniqlash.
• Kasallikni bartaraf etish va uning asoratli kechishini oldini olishga qaratilgan o‘z vaqtida profilaktik va asosiy davolashni o‘tkazish.
• ASIT-terapiyani o‘z vaqtida o‘tkazish [25].

Manbalar.

1.  Клиническая иммунология и аллергология. Федеральные клинические рекомендации / под ред. Р. М. Хаитова, Н. И. Ильиной. — М.: Фармарус принт Медиа, 2013. — С. 7.
2.  Аллергический ринит: этиология, патогенез, особенности фармакологии. Методические рекомендации. — СПБ, 2017.
3.  Аллергический ринит у детей: пособие для врачей. — М, 2002
4.  Koppen S., de Groot R., Neijens H. J., Nagelkerke N., van Eden W., Rümke H. C. No epidemiological evidence for infant vaccinations to cause allergic disease // Vaccine. — 2004; 22(25-26): 3375-85. ссылка
5.  Cullinan P., Harris J., Mills P., Moffat S., White C., Figg J., Moon A., Newman Taylor A. J. Early prescriptions of antibiotics and the risk of allergic disease in adults: a cohort study // Thorax. — 2004; 59(1): 11-5.ссылка
6.  Portnoy J., Kennedy K., Sublett J., Phipatanakul W., Matsui E., Barnes C., Environmental assessment and exposure control: a practice parameter-furry animals // Allergy Asthma Immunol. — 2012; 108(4): 223.e1-15. ссылка
7.  Wallace D. V., Dykewicz M. S., Bernstein D. I., et al. The diagnosis and management of rhinitis: an updated practice parameter // J Allergy Clin Immunol. — 2008; 122 (2 Suppl): S1-84.
8.  Аллергология. Федеральные клинические рекомендации / под ред. Р.М. Хаитова и Н.И. Ильиной — М.: Фармарус Принт Медиа, 2014. — С. 8.
9.  Шабалов Н.П. Детские болезни: учебник. 5-е изд. В двух томах. Т. 1. — СПб: Питер, 2002. — С. 473.
10.  Chronic respiratory diseases and risk factors in 12 regions of Russian Federation / A. G. Chuchalin, N. Khaltaev, N. Antonov // Int J Chron Obstruct Pulmon Dis. — 2014; 9: 963-974.ссылка
11.  Casale T. B. Allergic rhinitis/asthma interrelationships // Clin Rev Allergy Immunol. 2001 Aug;21(1):27-49.
12.  Bousquet J. et al. Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma (ARIA) 2008 update (in collaboration with the World Health Organization, GA(2)LEN and AllerGen) // Allergy. — 2008; 63 (86): 8-160.
13.  Kay A. B. Allergy and allergic diseases (part 1) // N Engl J Med. — 2001, 344:30-37.
14.  Lee M. S., Pittler M.H ,Shin B.C., Kim J.I., Ernst E. Acupuncture for allergic rhinitis: a systematic review // Ann Allergy Asthma Immunol. — 2009; 102(4): 269-279. ссылка
15.  Schoenwetter W. F. et al Economic impact and quality-of-life burden of allergic rhinitis // Curr Medres Opin. — 2004: 20: 305-317.ссылка
16.  ARIA. Аллергический ринит и его влияние на бронхиальную астму // Аллергология. — 2001 (Приложение). — № 3. — С. 43-56.
17.  Ненашева Н.М. и др. Визуальная аналоговая шкала-инструмент для оценки контроля аллергического ринита // РАЖ. — 2018.
18.  Аллергический ринит. Современные методы терапии / Е.П. Терехова Д.В. Терехов // Медицинский Совет. — 2016. — № 17. — С. 75.
19.  Класс антилейкотриеновых препаратов в лечении аллергического ринита // Российский Аллергологический журнал. — 2018. — № 4.
20.  Roberts G., Xatzipsalti M., Borrego L., Custovic A. et al. Paediatric rhinitis: position paper of the European Academy of Allergy and Clinical Immunology // Allergy. — 2013; 68: 1102-1116.ссылка
21.  Федеральные клинические рекомендации по диагностике и лечению Аллергического Ринита. — М., 2013.
22.  Аллергология и иммунология. Клинические рекомендации для педиатров / А.А. Баранов,Р.М, Хаитов. — 2018. — С. 84-91.
23.  Hellings P. W., Fokkens W. J., Bachert C., Akdis C. A., Bieber T., Agache I., et al. Positioning the principles of precision medicine in care pathways for allergic rhinitis and chronic rhinosinusitis — A EUFOREA-ARIA-EPOSAIRWAYS ICP statement // Allergy. — 2017; 72(9): 1297-1305.ссылка
24.  Самура Б. А., Черных В. Ф., Лепахин В. К. и др.; под ред. Самуры Б. А. Фармакотерапия с фармакокинетикой: Учебное пособие для студентов высш. учеб. заведений . — Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы, 2006. — 472 с.
25.  Tamaoki J., Kondo M., Sakai N. et al. Effect of suplatast tosilate a Th2 cytokine inhibitor on steroid-dependent astma // Lancet. — 2000; 356: 273-278.ссылка
26.  All Around the Nose / Ramazan Öçal, Nuray Bayar Muluk, Joaquim Mullol. — SPRINGER, 2020